Sverres saga

I ein fortale («prolog») blir det fortalt at «første delen av boka», som blir kalla Grýla («skremsel, trollkjerring»), er skriven av den islandske abbeden Karl Jónsson medan «Sverre sjølv sat over og bestemte kva som skulle skrivast». På 1100-talet var det vanleg i andre land i Europa at kongar og andre hovdingar fekk skrive historier om seg.

Det har vært mykje diskusjon om kva prologen meiner med «den første delen av boka», altså kor langt ut i Sverres saga Grýla når. Det er gjeve gode argument for at Grýla endar mellom kapittel 31 og 32, ved vinteren føre slaget på Kalvskinnet i 1179, men også for at forteljinga i Grýla når fram til 1184, ved Magnus Erlingssons fall (kapittel 100) i slaget ved Fimreite.

Grýla er truleg skriven i 1185 til 1188, då abbed Karl var i Noreg.

Den andre delen av soga seier prologen er skriven «etter fråsegn av menn som sjølv hugsa å ha sett eller høyrt om det som hende». Det er uklårt kven som skreiv denne delen av soga. Det kan vere at abbed Karl sjølv gjorde det etter at han hadde kome tilbake til Island. Han var abbed ved klosteret i Þingeyrar fram til 1207 og døydde i 1212 eller 1213.

I den eldste versjonen av Baglarsoga er det tydelege spor etter Sverresoga, og Sverresoga må ha vore til då Baglarsoga vart skriven, det vil seie føre 1210, då ein reknar med at den eldste delen av Baglarsoga vart skriven.

Soga er eit slags propagandaskrift for kong Sverre; i byrjinga blir alt sett ut frå hans ståstad, og soga gjev overtydande «prov» på at kong Sverre verkeleg er den rette kongen, både etter landsens rett og ikkje minst etter Guds vilje. Sverre blir framstilt som ein eigna, klok og rettferdig konge, ein rex justus, og den bibelske kong David blir eit førebilete for den kongegjerninga Sverre ser føre seg i soga.

Kong Sverre var sjølv utdanna som prest på Færøyane og hadde truleg god kjennskap til helgenlitteraturen. Vi ser at byrjinga av soga ligg nær den klassiske helgenlegenda:

Helgenlegendene byrjar ofte med opplysningar om foreldra, og vi får varsel om at barnet er heilag i draumar og openbaringar. Helgenen viser tidleg store evner og er from gjennom heile livet. Helgenen kan bli bydd høg verdigheit, men vegrar seg for å ta imot denne. Pilegrimsferd til Roma er også eit trekk ved helgensogene, og vi får høyre om mirakel og gode gjerningar, før helgenen møter døden med eit lystig sinn.

Vi finn mange av desse trekka igjen i Sverressoga. Mor til Sverre fer til Roma i pilegrimsferd og blir trudd av paven når ho seier at ho har fått barn med ein konge. Dette kan tolkast som at Sverre blir velsigna av paven alt før han sjølv får vite sanninga om far sin. Det blir brukt stor plass på å fortelje om korleis Sverre vegrar seg mot å bli hovding for birkebeinarane: Sverre må overtalast og kjem stadig med nye orsakingar, og han går ikkje med på å leie flokken før han blir truga på livet.

Det er også fortalt om hendingar som grenser opp til det mirakuløse, til dømes i kapittel 13, då Sverre tek seg over eit vatn på ein flåte. Han står med vatn opp til leggen, men tek likevel med ein mann som gjerne vil over saman med han. Dei står då med vatn til knes på flåten, og når dei har kome over og stig av, søkk flåten som ein stein i vatnet. «Denne hendinga syntest alle var merkeleg, som eit under», kommenterer soga. Sverre syner nestekjærleik, sjølv om han sjølv kjem i fare.

Eit anna slikt døme er ferda over Vossefjellet i kapittel 19 til 20. Eit uvêr rasar i fire dagar, og birkebeinarane vil helst gjere ende på seg sjølve. Sverre held ein tale og ber til Gud. Stormen stilnar, og sola tek til å skine.

Slike forteljingar kunne godt ha stått i ein hagiografi, og dei har parallellar i historiene om Jesus som går på vatnet og som stilnar stormen.

Eit ofte brukt verkemiddel i både helgenlitteratur og i Sverressoga er draumar. Slike draumar blir gjerne brukte for å syne fram Guds vilje på den eine eller andre måten, og for Sverre er dei viktige bevis på at han verkeleg er kongsson. I Sverresoga er det fortalt om fire draumar. Kjelda for desse kan neppe vere anna enn Sverre sjølv.

Mor til Sverre drøymer om at ho føder ein glødande, gnistrande stein, og det blir tolka som eit teikn på at ho skal føde eit barn som det er noko stort ved. Draumar om at ei mor føder ei eldkule, eller draumar om syn av eldkuler på himmelen og om andre merkelege lys, er i helgenlitteraturen eit vanleg varsel om ein heilag person.

Sverre sjølv blir varsla om kongegjerninga si i tre draumar. I éin av dei drøymer han at Olav den heilage kallar han Magnus (latin for 'den store') og oppfordrar han til å kjempe mot Erling skakke og Magnus Erlingsson. I ein annan draum blir han salva til konge av profeten Samuel, nett som kong David.

I den tredje draumen er han ein fugl. Nebbet rekk til landsenden i aust, stjerten opp til Finnmark, og vengjene når over heile Noreg. Denne draumen har parallellar i andre norrøne forteljingar, til dømes den om dronning Ragnhild som drøymer om treet som breier seg ut over landet og som varslar om Harald Hårfagre. Dette motivet har truleg kome til Noreg og Island gjennom forteljinga om mor til Vilhelm erobraren, som drøymer at eit tre som kasta skugge over heile Normandie voks ut av hjarta hennar.

Draumane tek opp nokså stor plass i soga.

Sverres hovudmotstandar, kong Magnus, blir gjerne sympatisk teikna. Det kan oppfattast som eit uttrykk for historisk verkelegheit og eit uttrykk for at Magnus ikkje vart tillagt skuld for at han vart sett på trona som sjuåring i 1163. Etter at Magnus var felt i slaget ved Fimreite i 1184, heldt kong Sverre sjølv liktalen over han.

Andre, derimot, som Erling Skakke og biskop Nikolas Arnesson, får i det store og det heile negativ omtale; dei er mennene som prøver å setje Sverre, Guds utvalde, til sides; Erling gjennom sonen Magnus, og Nikolas med opprørsflokken sin, baglarane.

Stilen i Sverresoga minner meir om det stotrande, lærde språket i Ågrip og helgensoger enn om det folkelege og smidige språket i seinare soger. Humor og ironi er verkemiddel som ofte blir brukt, og spesielt ordtak blir brukte humoristisk for å understreke viktige poeng.

Det er lite med dialog mellom Sverre og mennene hans, heilt motsett frå det vi finn til dømes i Heimskringla.

Eit anna verkemiddel som blir brukt gjennom heile soga, er talar. Dei nær 60 talane i soga bidreg til eit uvanleg levande bilete av kong Sverre, sjølv om dei kan vere lagde i munnen på Sverre av sogeskrivaren. Det er talar med logisk og god oppbygnad, med mange metaforar og biletlege dømesoger og uttrykk, stort innslag av ordtak og folkeleg språk, og mykje humor og ironi. Det er sterk argumentasjon for kong Sverres kongedøme, og talane er eigna til å oppildne og opplyse tilhøyrarane. Sverres eigne talar viser han fram som ein eigna, klok og rettvis konge som har Gud på si side.

Talane gjev ofte frampeik til seinare hendingar og er ein viktig del av strukturen i soga. Også talar frå Sverres motstandarar blir refererte.

I byrjinga blir alt sett ut frå Sverres ståstad, men litt ut i soga går synsvinkelen oftare og oftare til motstandarane til Sverre, spesielt i opptakten til slag, der talar blir lagde i munnen på dei og vi får vite korleis dei førebur seg til slaget. Forteljinga blir meir og meir objektiv.