Vidar Sandbeck

Sandbeck var fødd på Åsta i Åmot kommune. Han hadde inga formell utdanning. Far hans var husmann, skogsarbeidar og politisk engasjert, og det var ein bakgrunn som vart viktig i den kunstnarlege produksjonen til Sandbeck. Han byrja å spele fele i niårsalderen, og dei første dikta skreiv han frå han var tolv år gamal.

I 1958 sende Sandbeck inn nokre viser til Alf Prøysen og Otto Nielsen i Søndagsposten i NRK radio. Her fekk han framføre visa Pengegaloppen, noko som vart eit gjennombrot. Visa vart mykje spela i radio, og i 1959 kom visesongboka Pengegaloppen og andre viser. Dette var den første av i alt ni visesongbøker som Sandbeck gav ut. I 1992 kom Den store viseboka, som inneheld hundre av visene hans.

Frå debuten i 1958 og fram til han døydde, var Sandbeck ein av dei mest populære visesongarane i Noreg. Som fast gjest i radioprogramma Søndagsposten og Barnetimen for de minste vart NRK i desse åra ein viktig arena for Sandbeck. Mange av dei over 300 visene han laga, vart presenterte på riksdekkjande radio. Sandbeck hadde ei songstemme som var lett å kjenne att, og saman med orkesterarrangementa til Ragnar Danielsen fekk visene hans eit karakteristisk særpreg. Nokre av dei mest kjente og populære visene er Pengegaloppen (1958), Gull og grønne skoger (1959), Bildilla (1959), Menuett i mai (1960) og Kan du låne bort en femmer? (1975). Sandbeck var både tekstforfattar og komponist til visene. Pengegaloppen og Gull og grønne skoger var store hits i 1959.

Også andre artistar har nytt godt av tekstane og melodiane som Sandbeck laga. Store plateprosjekt er Lasse synger Vidar Sandbeck (1989), med Lasse Johansen, og Gull i fra grønne skoger (2003), der mellom anna Grethe Kausland, Eldar Vågan, Jan Eggum, Halvdan Sivertsen og Vamp spelar favorittvisene sine av Sandbeck. Wenche Myhre og Erik Bye har òg tolka viser av Sandbeck. Han skreiv to store hits for andre: Wenche Myhres Ei snerten snelle (1963) og Dizzie Tunes' Et bitte lite miniskjørt (1968).

Lyrikksamlinga I dørgløtten. Viser og vers kom i 1954 og vart følgd opp av visesongboka Pengegaloppen i 1959.

Etter å ha gitt ut fire visebøker debuterte Sandbeck som romanforfattar med Rundtramper og flatfele i 1962. Dei fire romanane hans fra 1960-åra har fleire trekk frå hans eigen oppvekst, men gjennombrotet som prosaforfattar kom i 1977 med ein serie uttalt sjølvbiografiske romanar, der Sandbeck skreiv på dialekt.

I ein romanserie for barn på ni band, utgjeve frå 1978 til 1989, skreiv Sandbeck om Påsan frå husmannsplassen Myra. I vaksenserien på sju band treffer vi Påsan og den klassebevisste faren Rudolf, og miljøet er det same som i barnebøkene. Rudolf er skogsarbeidaren som nektar å bøye hovudet i motgang. I dei sju bøkene frå Fy skam (1977) og til Far (1984), skildrar Sandbeck oppveksten i eit proletært småbrukarmiljø.

Mange unge lyttarar fekk eit nært forhold til bøkene og visene til Sandbeck gjennom fleire år med opplesingar og song i radioprogrammet Barnetimen for de minste.

Miljøet i Østerdalen var viktig for kunstnarkarrieren til Sandbeck. Han ville bu på Åsta, for han såg det lokale som eit sentralt vilkår for kunstnarlivet. Identitet og det å vite kvar ein kjem frå, er noko Sandbeck stadig kjem attende til i diktinga si. Gjennom denne sterke tilhøyrselen vart han ein viktig ambassadør for heimplassen sin. Åmot kommune har oppretta Sandbeckstiftelsen, der målet er å ta vare på den kulturarven som produksjonen til Sandbeck representerer. Sidan 2008 har Sandbeckstiftelsen delt ut Vidar Sandbecks kulturpris, «Regnbågåbrua».

I 1984 fekk Sandbeck Åmot kommunes kulturpris, i 1992 fekk han Spellemannprisen i klassen for visesong og i tillegg Spellemannprisens heiderspris. Han fekk Hedmark fylkes kulturpris i 1994. I 2003 fekk han Alf Prøysens Ærespris, og han vart han heidra med Kongens fortenestemedalje i gull same året.

• Vidar Sandbeck i Norsk biografisk leksikon
• vise
• musikk
• Noregs litteraturhistorie

• Sandbeckstiftelsen

• Thorbjørn Bakken: Vidar Sandbeck. Hans liv og virke. Trysil-forlaget, 2005