Hå

Berggrunnen i Ogna består av grunnfjell, gneis heilt i nord, elles anortositt, ein bergart som forvitrar seint og gjev ei svært skrinn jord. Landskapet er, som elles i Dalane, eit sterkt kupert heielandskap med sparsamt jordsmonn.

Ved Brusand skiftar landskapet heilt karakter. Nordanfor finn ein Jærens karakteristiske sletteland med mektige avsetningar av fruktbar morenejord. Desse er avsette nordvest for ei linje Varhaug–Oppstad, over ein berggrunn av ulike gneisar av kaledonsk alder, og av omdanna kambrosiluriske skifrar (fyllitt) i ei 2–3 kilometer brei sone søraust for dette. Mellom Brusand og Vigrestad består berggrunnen av grunnfjellsgneis av same typen som i nordre del av Ogna. Landskapet hevar seg jamt nordaustover og går etter kvart over i Høg-Jæren. I grensetraktene mot Time og Bjerkreim i nordaust ligg dei høgaste områda i kommunen. Her når Brusaknuden 430 meter over havet like over grensa til Time.

Kysten er for det meste utan skjergard eller vesentlege innskjeringar. Nord for Håelva, som munnar ut nord for Obrestad fyr, finn ein sanddyner med marehalm, lenger sør morenebakkar, for ein vesentleg del med eit rullesteinsbelte i strandkanten. I Ognabukta i sør er ei større kyststrekning med flygesand. Størsteparten av kyststrekninga i kommunen ligg innanfor Jærstrendene landskapsvernområde.

Den kaldaste månaden er januar med normal på 2,0 °C, og den varmaste månaden er august med normal på 15,2 °C. Mest nedbør er det i oktober med normal på 154,7 millimeter, og minst er det i mai med normal på 63,6 millimeter. Målingane er gjorde ved Obrestad fyr.

Busetjinga i Hå viser ein sterk konsentrasjon til slettelandet frå Brusand og nordover. Her bur vel 90 prosent av innbyggjarane på rundt 1/3 av arealet. Kommunen har åtte tettstader (folketal 2020): Nærbø (7300), administrasjonssenteret Varhaug (3283), Vigrestad (2110), Hæen (770) Sirevåg (668), Brusand (427) Ogna (387) og Nærland (249). I alt 79 prosent av innbyggjarane i Hå kommune bur i tettstader, mot 88 prosent i Rogaland fylke samla sett (2020).

Innanfor dei noverande kommunegrensene har det i heile etterkrigstida vore ein klar vekst i folketalet. I tiårsperioden 2004–2014 steig folketalet med gjennomsnittleg 2,2 prosent årleg, mot 1,7 prosent i fylket samla sett.

Det er 9411 sysselsette i kommunen (2020). Av desse er berre om lag åtte prosent sysselsette i primærnæringane. Hå er allikevel ein av dei viktigaste jordbrukskommunane i landet, og nesten 1/3 av areala i kommunen er nytta til jordbruksføremål. Hå har klart størst jordbruksareal av kommunane i fylket. Hovudvekta i jordbruket er laga på husdyrproduksjon med storfe og svinehald, men hønsehaldet er og viktig. Vidare har Hå etter Klepp størst kornareal blant kommunane i fylket. Stort husdyrhald og intensiv grasproduksjon fører likevel til at kornarealet berre utgjer 3–4 prosent av det samla jordbruksarealet i kommunen. Trass i sterk tettstadsvekst i Hå har jordbruksarealet stort sett vore stabilt sidan tusenårsskiftet, noko som kjem av ei viss nydyrking i kommunen.

Sekundærnæringane omfattar 38 prosent av arbeidsplassane i Hå (2020). Industrien er i vesentleg grad basert på landbruket, i form av næringsmiddel- og verksstadsindustri. Hå har det største meieriet i landet. Dette ligg på Nærbø og produserer mellom anna fleire ostetypar, smør og prim. Også slakteriverksemda er svært betydeleg, med mellom anna eit større kyllingslakteri og eggpakkeri. Av annan næringsmiddelindustri finst der ferdigmatproduksjon på Varhaug. Sirevåg var tidlegare ei viktig fiskerihamn, men brukast nå berre av fritidsbåtar.

Tertiærnæringane er i Hå dei viktigaste med om lag 54 prosent av dei sysselsette (2020). Av desse har om lag halvparten arbeid innanfor varehandel, hotell og restaurant, samferdsel og finanstenester.

Pendlinga er ganske stor i Hå. I 2021 pendla 4448 personar ut av kommunen og 2704 inn.

Ognaelva er det einaste vassdraget som er utbygd til kraftføremål i kommunen. Hetland kraftverk har 1,5 MW maksimal yting og 9,1 GWh i gjennomsnittleg årsproduksjon.

Hovudtrafikkårene gjennom Hå er Sørlandsbanen og fylkesveg 44 som begge går nord–sør gjennom kommunen. Seks av dei åtte tettstadene har vakse fram omkring jernbanestasjonar. Det er lokaltogsamband med hyppige avgangar på strekninga Egersund–Stavanger.

Fylkesveg 504 knyter fylkesveg 44 ved Varhaug til E39 ved Bue på Høg-Jæren. E39 fører nordover til Stavanger aust for kommunen. Frå Søyland på fylkesveg 44 vest for Nærbø fører fylkesveg 507 nordover langs kysten over Jærens rev.

Nasjonal turistveg Jæren følgjer fylkesveg 44 og fylkesveg 507 gjennom kommunen.

Søraust for Nærbø ligg Åna fengsel, tidlegare Oppstad tvangsarbeidshus, med eit av dei største gardsbruka i landet (1250 dekar innmark). På Kaffiholen nord for Nærbø er der ein større kontrollavlsstasjon for høns.

Nærlandheimen heilt nordvest i kommunen var tidlegare sentralinstitusjon for psykisk utviklingshemma. No er det mellom anna bukollektiv for personar med utviklingshemming og ein rehabiliteringsklinikk som vert driven av Landsforeningen for hjerte- og lungesyke.

Hå høyrer til Sør-Vest politidistrikt, Sør-Rogaland tingrett og Gulating lagmannsrett.

Kommunen er med i regionrådet Jærrådet saman med Gjesdal, Klepp, Sandnes og Time.

Hå kommune svarar til dei tre sokna Nærbø, Ogna og Varhaug i Jæren prosti (Stavanger bispedøme) i Den norske kyrkja.

Mot slutten av 1800-talet høyrde Hå til Jæderen og Dalene fogderi (futedøme) i Stavanger amt.

Hå har ei rekkje fortidsminne, særleg frå jernalder og folkevandringstida (sjå Hå (gravfeltet)). Fleire gardsanlegg frå jernalder og folkevandringstid er av særleg kulturhistorisk interesse. Hå bygdemuseum har samlingar av kulturhistoriske gjenstandar og bygningar, mellom anna Grødeland bygdetun med gardstun frå 1700-talet (jærhus). På Nærbø ligg administrasjonen for Jærmuseet, eit kulturhistorisk regionmuseum med anlegg og utstillingar i ei rekkje kommunar på Jæren.

På Brusand ligg Varden Sjøredningsmuseum. Der er og ein statue av Tønnes H. Puntervold, stiftaren av «Selskabet til Skibbrudnes redning» (Redningsselskapet). Like ved ligg også «Hitlertennene», som er rekkjer med steinhinder som vart bygde av tyskarane under andre verdskrigen for å hindra alliert invasjon. Hå gamle prestegard frå 1637 er restaurert til kultursenter og fornminneområde. Den Vestlandske hovudveg er restaurert til turveg mellom Ogna og Hellvik. Obrestad fyr er freda. Til liks med Kvassheim fyr er det ope for allmenta.

Kommunevåpenet (godkjent i 1991) har eit sølvfarga vinsjestativ (steinbukk eller stubbebrytar) mot ein svart bakgrunn. Dette illustrerer den omfattande steinryddinga som har vore nødvendig for å gjera jorda i kommunen dyrkbar. Dei tre føtene på steinbukken kan òg symbolisera dei tre delane av kommunen – Nærbø, Varhaug og Ogna.

Namnet Hå, som opphavleg er eit gardsnamn frå mellomalderen (prestegarden), har usikker betydning. Det kan ikkje forklarast ved norrønt hár, hór, eit adjektiv som betyr høg. Namnet kan kanskje koma av eit eldre namn på Håelva, kanskje til norrønt hå, ‘stille elveutviding’. Det er også sett fram forslag om at namnet byggjer på det norrøne substantivet hár, ‘årekeip’, noko som i så fall må visa til neset der garden ligg.

• Jæren
• Rogaland
• Noregs geografi

• Nettsidene til Hå kommune
• Statistisk sentralbyrå: Kommunefakta Hå

• Edland, Torgeir (1971–1975): Gards- og ættesoga for Haa, tre bind
• Obrestad, Tobias og Reiestad, Lars Martinsen (1939): Hå : Nærbø-Varhaug 1837–1937: og ymse tilfang til ei bygdebok for Hå prestegjeld
• Risa, Lisabet (1990): Bilete frå Hå : folk og miljø 1860–1950, isbn 82-90813-06-6
• Risa, Lisabet (1989): Hå gamle prestegard : 1637–1989, isbn 82-90813-03-1
• Tjåland, Johan (2004): Øvra bygdå : folket og eigedomane gjennom dei siste 500 åra, 339 sider.