Kvinnherad

På vestsida av Hardangerfjorden og for størstedelen på øyane er det eit smålendt skiferland med kalkrike kambrosilurbergartar som stadvis er omdanna i kaledonsk tid (sjå Den kaledonske orogenese). Ved forvitring gir desse bergartane fruktbare lausmassar som er godt oppdyrka. Fjella i dette området er låge, terrenget er bakkete, og på åssidene veks det mykje skog med rike førekomstar av kristtorn og barlind.

Områda aust for Hardangerfjorden er mykje steilare og landskapet høgare og villare, særleg opp mot Folgefonna og rundt Maurangerfjorden. Her finn ein det høgaste punktet i kommunen på 1645 meter over havet på grensa mot Ullensvang på Folgefonna.

Berggrunnen på Folgefonnhalvøya er for det meste granitt og gabbro av grunnfjellsalder, men det er innslag av omdanna kambrosilurisk skifer (fyllitt/kvartsglimmerskifer) ytst på halvøya, særleg i området sør og aust for Opsangervatnet ved Husnes.

Busetjinga er tettast langs kysten på Folgefonnhalvøya mellom Årsnes og Sandvoll. I dette området bur 74 prosent av innbyggjarane (2023), og her finn ein seks av dei åtte tettstadene i kommunen. Det er tett busetjing også på Halsnøya, med tettstadene Sæbøvik og Eidsvik. Dei største tettstadene (folketal per 2023) er Sunde/Valen (2315) og Husnes (2243). Administrasjonssenteret er Rosendal (831). I alt budde 65 prosent av innbyggjarane i kommunen i tettstader i 2023, mot 81 prosent i Vestland fylke.

Kvinnherad hadde relativt stabilt folketal fram til omkring 1960. Deretter følgde ein periode fram til midt på 1980-talet med ein tidvis stor vekst i kjølvatnet av industrireising og kraftutbygging. Sidan har folkemengda igjen vore relativt stabil eller berre vist svak nedgang, dette trass i stor nedgang i industrisysselsetjinga. I tiårsperioden 2014–2024 gjekk folketalet i Kvinnherad tilbake med gjennomsnittleg vel 0,1 prosent årleg, mot ein vekst på 0,6 prosent i Vestland fylke samla sett (etter dagens fylkesgrenser).

Kvinnherad har tradisjonelt hatt mykje industri, særleg skipsbygging, men det var først med etableringa av Sør-Norge Aluminium AS (SØRAL) på Husnes, i dag Hydro Husnes, at industrien blei den viktigaste næringa i kommunen (etter offentleg administrasjon og tenesteyting). Industrien har 21 prosent av arbeidsplassane i Kvinnherad, 27 prosent inkludert byggje- og anleggsverksemd (2023).

Den viktigaste industribransjen i Kvinnherad er verkstadindustrien, som har omlag halvparten av arbeidsplassane i industrien; viktigast er skipsbyggjing, metallvare- og maskinindustri. Ein annan viktig industribransje er primær jern- og metallindustri, det vil seia aluminiumsverket på Husnes. Før øvrig har kommunen fleire verksemder innan næringsmiddelindustrien, mellom anna fiskeslakteri og -pakkeri i Sunde.

Kvinnherad har etter Voss størst jordbruksareal av kommunane i tidlegare Hordaland. Jordbruket er dominert av husdyrhald, og på same måte som for jordbruksarealet har Kvinnherad etter Voss størst storfe- og sauetal blant kommunane i fylket. Det er også eit visst geite- og hønsehald i kommunen. Det finst ei rekkje fiskeoppdrettsanlegg i Kvinnherad, både smolt- og matfiskanlegg. Primærnæringane har i alt knapt åtte prosent av arbeidsplassane i kommunen (2023).

Kvinnherad er mellom dei tjue største kraftkommunane i Noreg. Det er i alt 40 små og store kraftverk i kommunen med ein samla maskininstallasjon på 697 MW og ein berekna gjennomsnittleg årleg produksjon på 3073 gigawattimar (GWh) per 2023. Det aller meste av produksjonen skjer på Folgefonnhalvøya. Her skil særleg to vassdrag seg ut, Blåelva i Matre og Øvrehuselva i Mauranger, som har til saman 95 prosent av den samla kraftproduksjonen i kommunen. Kraftproduksjonen i desse to vassdraga er fordelt på sju verk i Blåelva og elleve i Mauranger. Største enkeltverk er Mauranger kraftverk ved Austrepollelva som har ein gjennomsnittleg årsproduksjon på 1345 GWh.

Av dei busette yrkesaktive i Kvinnherad har 20 prosent arbeid utanfor kommunen, fem prosent i dei andre kommunane i Sunnhordland, dei fleste i Stord kommune, fire prosent i Bergen, to prosent i Stavanger-området og vel ein prosent i Haugesunds-området (2023).

Tidlegare har det vore drive gruvedrift fleire stader i kommunen, mellom anna ved Kvitesteinvatnet i Ølve (klebersteinsbrot) og på Varaldsøy (koparhaldig svovelkis).

Det kjem ut to aviser i kommunen: Kvinnheringen (Husnes) og Grenda (Rosendal).

Hovudvegane gjennom Kvinnherad er fylkesveg 548, som går frå Sunde til Utåker og via ferjesambandet Utåker–Skånevik til Håland på E 134 og vidare vestover til Haugesund. Eit anna viktig samband er fylkesveg 500 som går frå Ranavik på Halsnøya via Halsnøytunnelen (opna 2008) til botnen av Maurangerfjorden der han møter fylkesveg 49 som fører både nordover til Jondal (opna 2012) via Jondalstunnelen og austover til til Eitrheim i Odda via Folgefonntunnelen (opna 2001). Ved opninga av Jondalstunnelen blei det etter dette samanhengande veg rundt heile Folgefonnhalvøya. Det går elles veg frå Dimmelsvik over fjellet til Matre og Åkra søraust i kommunen.

Kvinnherad har vegsamband med vestre del av kommunen, nabokommunen Tysnes og Bergenshalvøya ved ferjesambandet Årsnes–Varaldsøy–Gjermundshamn (fylkesveg 48).

Frå 2008 då Halsnøya fekk fastlandssamband, har det vore bilferjesamband til dei sørlegaste øyane i kommunen, Borgundøya og Fjelbergøya, likeins med Utbjoa i Vindafjord kommune i Rogaland. Frå Ranavik på Halsnøya er det også bilferjesamband til Skjersholmane på Stord.

Sunde har snøggbåtsamband med Bergen og dei omkringliggjande bygdene i Sunnhordland.

Det er psykiatrisk sjukehus på Valen for Sunnhordland og Hardanger (som sorterer under Helse Fonna HF), og på Husnes er det fylkeskommunal vidaregåande skule. På Halsnøya ligg Sunnhordland folkehøgskule.

Kvinnherad høyrer til Vest politidistrikt, Haugaland og Sunnhordland tingrett og Gulating lagmannsrett. Kommunen høyrer til Haugaland og Sunnhordland tingrettsdistrikt med hovedsete i Haugesund og fast rettssted i Leirvik på Stord.

Kommunen er med i regionrådet Samarbeidsrådet for Sunnhordland saman med Austevoll, Bømlo, Etne, Fitjar, Stord, Sveio og Tysnes.

Kvinnherad kommune svarer til dei ni sokna Fjelberg/Eid, Hatlestrand, Husnes/Holmedal, Kvinnherad, Uskedalen, Varaldsøy, Ænes, Ølve og Åkra i Sunnhordland prosti (Bjørgvin bispedømme) i Den norske kyrkja.

Mot slutten av 1800-talet høyrde Kvinnherad til Søndhordland fogderi i Søndre Bergenhus amt.

Kommunen har stor turisttrafikk. Langs Hardangerfjorden finst det fleire hotell og hytteanlegg, og det blir drive atskilleg gardsturisme. I fjellet er det særleg Folgefonna og dei tilgrensande fjellområda som er mykje besøkte, med utgangspunkt i Mauranger i nord og Blådalen innanfor Matre i sør.

Hovudkyrkja i Kvinnherad ligg i Rosendal og er frå 1255. Ænes kyrkje i nord er frå litt før 1200. Begge kyrkjene er bygde i stein. Baronigodset i Rosendal i nærleiken av hovudkyrkja var omkring 1870 eit av dei største jordegodsa i landet. Dei fleste bruka er no selde ifrå. Hovudbygningen frå 1660-åra og ein stor prydhage er eigd av Universitetet i Oslo.

Halsnøy kloster, grunnlagt i 1164 av Erling Skakke, har mellomalderruinar, hageanlegg og gardshus i bygdeempire, og er bygd av stein frå kyrkjeruinen. Dette utgjer ei avdeling av Sunnhordland Folkemuseum. Eigedommen er eit av dei største gardsbruka i fylket. I nærleiken ligg Sunnhordland folkehøgskule. Det er elles eit skipsbyggingsmuseum i Rosendal, og i Uskedalen ligg Rød bygdetun. Mindre bygdetun finst også på Gjerde i Mauranger og dessutan i Åmvikdalen (Omvikdalen) og på Kyrkjehus ved Gjermundshamn.

Kommunevåpenet (godkjent i 1982) har ein blå gaffelkross danna ved bølgjesnitt, mot sølvfarga bakgrunn. Dette skal symbolisera dei mange elvane i kommunen.

Første ledd i namnet er danna av ein stamme, *kvinn, norrønt tvinn, ‘todelt eller dobbelt', og byggjer etteralt å døme på at dei to elvane i hovudbygda i kommunen, Melselva og Hattebergselva, møtest og dannar Rosendalselvi like før denne munnar ut i Skålavika i Kvinnheradsfjorden.

Les meir i Store norske leksikon

• Baroniet Rosendal
• Sunnhordland
• Vestland

• Kvinnherad kommune
• Opplev Kvinnherad

• Stuland, Arne: Kvinnherad : naturtilhøve og gardssoga, 1924
• Vaage, Erling & Anders Havnelid: Kvinnherad, 1972-92, 5 b., isbn 82-991528-2-8