Noreg før 1814

"Grunnlovens far"

"Najaden"

Agnes Håkonsdatter

Agnes Håkonsdatter var dotter til Håkon 5. Magnusson utanfor ekteskapet.

Allting

Allting er namnet på tinga der alle frie og sjølvhjelpne bønder hadde plikt og rett til å møte.

Anna Colbjørnsdatter

Arnmødlingane

Arnmødlingane eller arnungane er namnet på ei stormannsætt frå Sunnmøre.

Arnridspengar

Anridspengar eller anridsgelt var namnet på vervepengar for ryttarar til kavaleriet.

Baglarar

Baglarar kjem frå latin baculus og norrønt bagall, som tyder bispestav.

Bartholomæus Deichman

Bartskjer

Bartskjer var barberar og delvis lege.

Benkegåve

Bergljot

Bergljot var etter det Snorre skriv, dotter av Håkon Ladejarl og gift med Einar Tambarskjelve.

Bjarne Erlingsson

Bjarne Erlingsson, 1250–1313, sameina dei to store godskompleksa Bjarkøy og Giske og vart rekna for å vere den rikaste og viktigaste mannen i Noreg

Bondelensmannen

Borgarsysla

Borgarvæpning

Borgarvæpning var namnet på plikta alle våpenføre menn i norske byar hadde i mellomalderen.

Bygsel

Bygsel var frå 1500-talet nemninga som var vanleg å bruke om både leige og utleige av landbruksjord.

Bygselhusmenn

Båhus

Carl Deichman

Christian August

Christian Frederik

Christian Frederik, 1786–1848, var norsk konge i perioden 17. mai til 10. oktober 1814.

Curt Adelaer

Curt Adelaer eller Cort Adeler, 1622–75, var ein norsk-dansk sjøhelt og admiral som opphavleg heitte Kurt Sivertsen.

Defensjonsskip

Den demografiske overgangen

Frå 1801 til 1875 vart den norske folkemengda dobla. Dette vert kalla «den demografiske overgangen».

Det store hamskiftet

Dei store endringane i det norske bondesamfunnet på 1800-talet vert kalla «hamskiftet».

Ditlev Vibe

Eidsivatinget

Eidsivatinget var eit felles representasjonsting for Opplanda med sesjonsstad på Eidsvoll med førkriste opphav.

Eirik Raude

Eirik Raude, Eiríkr Þorvaldsson hinn rauði, vart fødd ca. 950.

Eligerte menn

Elvegrimer

Enevold de Falsen

Erling Skakke

Erling Skakke, ca. 1115 eller 1120–79, kom frå lendmannsætt i Etne i Sunnhordland og var jarl.

Faktori

Felttøymester

Feste

Filippus Simonsson

Finnmarkshandelen

Finnmarkshandelen frå 1680 til 1789 på Finnmark var eit statleg monopol.

Fjerding

Forprang

Forprang var ei nemning for ulovleg oppkjøp eller sal av varer.

Fostbrorskap

Frostatingslova

Frostatingslova er det gamle lovverket for Trøndelag og tilstøytande område, nedskrive frå 1050 til 1200, med munnleg overlevering før det. Lova vart avløyst av Magnus Lagabøtes landslov i 1274.

Generalprokurør

George Sinclair

Giskeætta

Gokstadskipet

Gokstadskipet er vikingskipet som vart funne på garden Gokstad i Vestfold i 1880, frå ca. år 900.

Gregorius Dagsson

Grimkjell

Gripedyrstilen

Gudrød Halvdansson Veidekonge

Gudrød Halvdansson Veidekonge, son av kong Halvdan Øysteinsson Kvitbein og konge over Vestfold, Romerike og delar av Vingulmark kring år 800, ifølgje Snorre.

Gulatingslova

Gulatingslova er det gamle lovverket for store delar av Vestlandet, nedskrive frå slutten av 1000-talet til 1250, med munnleg overlevering før det. Namnet Gulating er etter tingstaden i Gulen, som ligg i ytre Sogn. Lova vart avløyst av Magnus Lagabøtes landslov i 1274.

Gunnar Hamundarson

Guttorm Sigurdsson

Guttorm Sigurdsson, 1200–04, var norsk konge og son av kong Sverres eldste son Sigurd Lavard.

Gyda Eiriksdatter

Gyda, dotter av kong Eirik i Hordaland og gift Harald Hårfagre.

Halvdan Svarte

Halvdan Svarte, son av Gudrød Veidekonge og far til Harald Hårfagre.

Hamarkrøniken

Hannibal Sehested

Hannibal Sehested, 1609–66, var dansk statsmann og norsk statthaldar.

Hans Colbjørnsen

Harald Grenske

Harald Grenske, konge i Vestfold på 900-talet. I følgje sagatradisjonen var han sonesons son av Harald Hårfagre og far til Heilag-Olav.

Harald Hårfagre

Harald Hårfagre er ein norsk sogekonge som skal ha samla Noreg til eitt rike etter slaget ved Hafrsfjord. Omstenda kring Hårfagre sitt liv og slektskapen til seinare kongar er likevel usikre. Mest truleg var Harald Hårfagre ein vestlandskonge, som i Hafrsfjord nedkjempa andre småkongar.

Haugating

Hauld

Havtore Jonsson

Heklungar

Herlaug Hovudfat

Herse

Hird

Hird kjem frå det norrøne hirð, som opphavleg tyder husstand.

Hirdskrå

Hirdskrå er dels lover, dels vedtekter, kalla skrå, frå mellomalderen.

Historia Norvegiae

Høgendekyrkje

Høgsete

Hårek av Tjøtta

Infrastruktur i Noreg 1860–1914

Perioden frå midten av 1800-talet var ei gjennombrotstid for kommunikasjonsbygginga i Noreg.

Inga fra Varteig

Inga fra Varteig, mor til Håkon Håkonsson.

Ingolv Arnesson

Inngangskoner

Iver Huitfeldt

Jacob Aall

Jacob Aall, 1773–1844, var ein leiande næringsdrivande, historikar og politikar, bror av Jørgen og Niels Aall.

Jarl

Jarl er ein gammal nordisk adelstittel. Tittelen er truleg i slekt med nemninga erilaz, som er kjend frå innskrifter i den eldre futharken på runesteinar og amulettar frå romersk jernalder og folkevandringstida.

Johan Friedrich Struensee

Johann Friedrich Struensee, 1737–72, var ein dansk-norsk politikar med tysk avstamming.

Johan Gunder Adler

Johan Gunder Adler, 1784–1852, vart fødd i København, men kom til Noreg i 1812 som lektor og leiar av skulen på Frederikshald.

Jon Kuvlung

Jordebok

Jørgen Herman Vogt

Jørgen Herman Vogt, 1784–1862, var ein norsk jurist og politikar.

Kalmarunionen

Kalmarunionen, nordisk rikssamanslutning mellom 1397 og 1523.

Karl Knutsson Bonde

Karl Knutsson Bonde var ein svensk og norsk konge på 1400-talet.

Kieltraktaten

Kieltraktaten, vanleg nemning på traktaten som vart inngått i Kiel 14. januar 1814 mellom Danmark og Sverige. Den dansk-norske kong Frederik VI avstod Noreg til Sverige.

Kongelova

Kongelova, namnet på den lova som danna rettsgrunnlaget for det dansk-norske eineveldet.

Kongeskjøte

Korrumpsjon

Krabbekrigen

Kristian

Kvalsundbåtfunnet

Ladejarlar

Lagalder

Lagmann

Lagmann, det fremste ombodet på lagtinga i Norden. Opphavleg var lagmannen tillitsvald, seinare vart det ei kongeleg dommarstilling, men i seinmellomalderen svakare knytt til staten. Lagmannen var rettsleg andreinstans i Noreg i tidleg nytid, men vart avskaffa i 1797.

Lagting

Lagtinga var regionale rettsorgan som voks fram med den norske rikssamlinga. Lagtinga avsa domar, gav lover og verka som politiske forsamlingar. Frå 1590 til 1797 var dei første ankeinstans i rettsordninga.

Leidang

Leidang, gammal sjøforsvarsordning som var ei avtalefesta ordning mellom rikskongen og bøndene i kystlandet.

Leiv Eiriksson

Leiv Eiriksson, Leifr Eiríksson, den hepne, døydde før 1025.

Losnaætta

Lovsigemann

Løysing

Miklagard

Morgenstierne

Nicolaus Breakspear

Notabelmøtet

Nøstetangen Glasverk

Olav den heilage

Olav Haraldsson var norsk konge frå 1015 til 1028 og spela ei avgjerande rolle i rikssamlinga og grunnlegginga av kyrkja i Noreg. Han fall i slaget ved Stiklestad i 1030, etter å ha prøvd å vinna att riket. Seinare vart han ein viktig nordisk helgen.

Olavsskrinet

Opplandene

Ormen Lange

Overhofretten

Pebling

Peder Colbjørnsen

Peder Colbjørnsen, 1683–1738, var handelsmann i Halden

Peter Wessel Tordenskjold

Peter Wessel, vidgjeten norsk sjøoffiser under Den store nordiske krigen, etter ei rekkje djerve bragder i sjøkampen mot Sverige. 25 år gamal vart han adla som Tordenskjold, i 1718 utnemnd til admiral. Djervskapen kosta han til slutt livet, då han fall i ein duell med ein svensk offiser, like etter krigen.

Prestebordsgods

Ragnhildsholmen

Ragnvald Eysteinsson Mørejarl

Ribbungane

Riksrådskonstitusjonalisme

Roskildefreden

Rossteneste

Rossteneste var teneste til hest i full rustning

Røde bok

Rådstoveretten

Setegard

Setegard, namn på hovudgardar for adelsmenn i Danmark, Noreg og Sverige.

Sigurd Lavard

Sigurd Ribbung

Sigurd Slembe

Sigurd Slembe, død i 1139, var tronkrevjar, presteutdanna og gav seg ut for å vere son av Magnus Berrfot.

Sigurd Syr

Sigurd Syr, det vil seie Sigurd svin, ca. 960–1020, var småkonge på Ringerike.

Sjeleregister

Skjoldmøy

Skoggangsmann

Skottetoget

Skulelovene i 1860 og 1889

Omskipinga av den norske skulen frå ein religionsorientert allmugeskule til ein moderne folkeskule skjedde i løpet av ein menneskealder.

Slaget ved Hjørungavåg

Sjøslag på kysten av Sunnmøre, truleg kring år 986. Håkon jarl kjempa her ned ein styrke av danskar og jomsvikingar. Etter slaget heldt danskekongen seg unna norske område i lengre tid.

Storegut

Storegut heitte eigentleg Olav Edland og levde i åra 1764–91

Sverre Sigurdsson

Sverre Sigurdsson, ca. 1150–1202, var ein norsk konge.

Svolder

Sysle

Sysle (dansk syssel, av norrønt sýsla, ’gjeremål’), styringsområde i Danmark, Island og Noreg i mellomalderen.

Sysselmann

Sønnafjelske Noreg

Theodoricus Monachus

Tingfred

Tingsvitne

Træl

Træl kjem frå det norrøne ordet þræll, som er eit nordisk ord for slave.

Tukthus

Tukthus kom på 1600-talet i ei rekkje norske byar.

Ulrik Frederik Gyldenløve

Ulrik Frederik Gyldenløve, 1638–1704, var son av Frederik III og statthaldar i Noreg frå 1664. Han bidrog til fleire reformer i forvaltninga som svekte det lokale sjølvstyret og stillinga til bøndene i rettsapparatet.

Unionstraktaten av 1450

Utlegd

Utlegd er det gamle norske ordet for fredløyse, adjektiv utlagr, som tyder utanfor lova.

Utvandringa frå Noreg til Amerika

Mellom 1836 og 1915 utvandra godt og vel 750 000 nordmenn til Amerika.

Veitsle

Vikingar

Vikingar (av norrønt víkingr), sjøfararar frå det området som i dag er Skandinavia.

Vikingtida

Vikingtida, namnet som blir brukt om siste delen av den yngre jernalderen i Norden. I vikingtida vart dei nordiske rika samla og kristendommen innført.

Vingulmark

Vingulmark er eit gammalnorsk namn på eit område aust i Noreg.

Vinland

Vinland var det norrøne namnet på den delen av Nord-Amerikas kyst der Leiv Eiriksson landa med skip sine kring år 1000.

Væringar

Væringar (av norrønt væringjar, avleidd av vár, ’løfte’), namn på skandinaviske krigarar, særleg svenske, i Kiev-Rus og Bysants i Austromarriket i vikingtida og høgmellomalderen.

Vårbelgar

Vårbelgar vart brukt om to forskjellige opprørsflokkar i dei norske borgarkrigane.

Øreting

Øreting var namnet på det gamle fylkestinget for dei åtte fylka til trønderane innanfor Agdenes.

Ålrekstad

Årmenn

Årmenn vart dei lokale tenestemennene til dei første norske rikskongane kalla.

Åsta Gudbrandsdotter

Åsta Gudbrandsdotter var mora til Heilag-Olav

Dagen i dag April 2019

Nynorsk kulturhistorie
All verdas språk

Søk

Amharisk - Ordet rastafari kjem frå amharisk.

Nynorsk skriftkultur år for år 1646—2018.