jordebok

Bakgrunnen for føringa av jordebøker var behovet for å skaffa oversikt over eigedomane og inntektene av desse. I Noreg vart dette særleg aktuelt etter at kloster og andre kyrkjelege institusjonar vart grunnlagde med store jordegodssamlingar frå første del av 1100-talet og utover. Frå same tid freista ein gryande norsk statsadministrasjon å skaffa oversikt over krona sine eigedomar og det godset som sysselmennene hadde i veitsle.

Jordebøkene frå før reformasjonen (1537) inneheld oftast berre opplysningar om kva brukarane av jorda skulle betala i landskyld til jorddrotten (jordeigaren). Enkelte jordebøker gjev likevel frå tid til anna opplysningar om korleis eigedomane har kome jorddrotten i hende ved kjøp, gåve eller på annan måte. Kyrkjelege jordebøker kan også innehalda opplysningar om tiend og andre avgifter til kyrkja eller om krøter som var til utleige hjå bøndene. Jordebøkene finst i trykte utgåver.

Etter reformasjonen i 1537 gjekk alt gods som høyrde til kyrkja eller klostera over til den dansk-norske staten. Ein del vart overdrege til private eigarar, resten vart verande i staten si eiga, anten som krongods eller som gods som var tildelt kyrkjelege eller andre institusjonar. Det vart no dei dansk-norske styresmaktene si oppgåve å føra jordebøker over dette godset. Samstundes skulle dei også kartleggja dei skattane og avgiftene som kvilde på kvar einskild gardbrukar, uavhengig av kven som eigde jorda. Resultatet vart jordebøker som kunne innehalda opplysningar både om landskyld og om skattar og andre avgifter, som til dømes tiend. For bønder som eigde odelsjord fanst det eigne odelsjordebøker.

Jordebøkene er mellom dei viktigaste kjeldene til økonomisk og sosial historie i eldre tid, og er mykje brukte i lokal- og slektshistoriske arbeid. Dei er også sentrale kjelder til å belysa krisa i seinmellomalderen, då folketapet i kjølvatnet av svartedauden gjorde at mange gardar vart liggjande øyde (sjå øydegard) og minkande etterspurnad etter å leiga jord førte til eit kraftig fall i landskylda. I tidleg moderne tid viser jordebøkene korleis gardar vart gjenrydda og delte i fleire gardsbruk når folketalet tok til å veksa att etter krisa.

Ettersom landskylda stod i eit visst høve til produksjonsgrunnlaget på jorda, seier dei også noko om livsgrunnlaget for jordbruksbefolkninga. Jordebøkene gjev oss også innsyn i kva folk måtte yta til jorddrottar, kyrkje og stat og korleis desse ytingane kan ha påverka levekåra deira. Dei gjev også grunnlag for å vurdera det økonomiske grunnlaget som makta til kyrkje, stat og private jorddrottar kvilte på.

• landskyld
• matrikkel
• Norsk jordeigendomshistorie
• Noreg i høgmellomalderen
• Noreg i seinmellomalderen

• Dybdahl, Audun (2008). «Munkeliv klosters jordegods frem til 1463. Kilder og realiteter» i Historisk Tidsskrift, Bind 87, sidene 225–264.
• Hamre, Lars (1962). «Jordebog, Noreg» i Kulturhistorisk leksikon for nordisk middelalder», bind 7, sidene 646–663.
• Johannessen, Ole-Jørgen (2016). Bergens Kalvskinn. Kildeutgivelser fra Riksarkivet 3.
• Vigerust, Tore H. «Katalog over norske jordebøker for tiden inntil ca. 1660» i Jord. Norsk eiendomshistorie , nettutgave Oslo 2002–2003. Utgave 14. november 2003.