Lev Nikolajevitsj Tolstoj, russisk forfattar og tenkjar. Han er særleg kjend for "Krig og fred" og "Anna Karenina", to hovudverk innanfor realistisk romankunst. Han utvikla òg ein eigen ikkje-valdsfilosofi, den såkalla Tolstojanismen.

Lev Nikolajevitsj Tolstoj var fødd 9. september 1828 på familiegodset Jasnaja Poljana i nærleiken av Tula i Russland og døydde 20. november 1910. Fødd inn i ei greveslekt fekk han privatundervisning i heimen, med vekt på litteratur og framandspråk. I 1840-åra studerte han orientalske språk og jus ved universiteta i Kazan og St. Petersburg, men fullførte aldri nokon grad. Han tente i den russiske hæren i 1850-åra, der han enda som løytnant. Resten av livet verka han som forfattar og lærar for småborn heime på Jasnaja Poljana.

Forfattarskapen til Tolstoj omfattar skjønnlitterære, filosofiske, estetiske og pedagogiske verk, og den siste utgåva av dei samla skriftene hans tel hundre band. Han debuterte som forfattar med trilogien Barndom, Guteår og Ungdom (1852–1856), den første viktige barndomsskildringa i russisk litteratur. Røynslene frå tida i militæret kjem til uttrykk i Sevastopolforteljingane (1855–1856) og i langnovella Kosakkane (1863). Deretter byrja han på Krig og fred, som var fullført i 1869. Den neste store romanen, Anna Karenina, var ferdig i 1877.

I den seine forfattarskapen dominerer langnoveller som «Ivan Ilitsj sin død» (1886), «Kreutzersonaten» (1889), «Herre og dreng» (1895) og «Hadji Murat» (1904), i tillegg til romanen Oppstode (1899). Etter Anna Karenina skreiv han filosofiske verk som Skriftemål (1882), Kva trua mi består i (1884) og Guds rike er inni dykk (1893).

I dei litterære verka til Tolstoj møter lesaren detaljerte og komplekse portrett av menneske i sosiale situasjonar. Gjennom forfattarskapen sin utviklar han ei stadig tydelegare forteljarrøyst, som gjer myndige vurderingar av personar og samfunn.

Sjå video frå BBC (engelsk tale), frå serien Civilisation: A Personal View by Kenneth Clark (1969).

Dei store romanane

Handlinga i Krig og fred går føre seg under napoleonskrigane. Denne komplekse familiekrønika skrir langsamt fram gjennom eit vell av personar og intrigar. Gjennom denne veven formulerer romanen ein kritikk av den utbreidde trua i samtida på at einskildmenneske, som Napoleon, spelar ei avgjerande rolle for den historiske utviklinga. Livet kan ikkje planleggjast på rasjonelt vis, men er snarare styrt av tilfeldige samantreff. Denne historiefilosofien formulerer Tolstoj eksplisitt i den andre epilogen til verket, men han er òg reflektert i den ofte tilfeldige måten liva til hovudpersonane utviklar seg på.

Anna Karenina fortel to parallelle historier: om adelskvinna Anna og den tragiske, utanomekteskaplege kjærleiken hennar til Vronskij, og om godseigaren Levin. Begge søkjer eit meir meiningsfullt liv, men berre Levin finn til slutt det meiningsfulle i arbeid og ekteskapleg kjærleik, etter lange periodar med depresjonar og sjølvmordstankar. Anna er derimot ein tragisk figur, som brått og impulsivt tek sitt eige liv.

Begge desse romanane utforskar spørsmålet om den menneskelege fridomen. Dei hevdar at mennesket er fritt frå ein undertrykkjande rasjonalisme, og at det snarare blir styrt av impulsar og dermed tilfeldige krefter som det ikkje rår over. For mennesket er medvitet og moralen friare enn handlingane.

Død og begjær

Etter Anna Karenina råka Tolstoj ut for ei åndeleg krise, der han forkasta den tidlegare forfattarskapen sin som meiningslaus og triviell. Denne prosessen er skildra i den sjølvbiografiske teksten Skriftemål. Her avviser han i tur og orden ei rekkje verdsåskodingar, men finn til slutt fram til eit nytt grunnlag: kristendomen slik han er praktisert av det enkle, ukorrumperte russiske folket, bortanfor dogma og rituala til den offisielle kyrkja. Det fanst ei sanning i all løgna.

I fleire verk prøvde no Tolstoj å framstille desse ideala skjønnlitterært. Samstundes var det eitt tema som blei særleg dominerande, nemleg døden. Frykta for døden utfordra den enkle livsvisdomen han elles meinte å ha funne fram til. Erkjenninga av at han skal døy, får den tidlegare så vellukka juristen Ivan Ilitsj i forteljinga «Ivan Ilitsj sin død» til å ta eit oppgjer med livet han har levd. Han får innsyn i ein sannare måte å leve på gjennom den «enkle» tenaren sin Gerasim, men til slutt blir døden først og fremst ei frigjering. Tolstoj hadde tidlegare vore inspirert av Schopenhauers pessimisme, og sjølv om han i Skriftemål hevda å ha lagt dette bak seg, blir døden som sanninga om og føremålet med livet framleis eit grunnproblem. Møtet med døden utløyser eit begjær etter å finne meining med livet, men for Ivan Ilitsj fungerer denne søkinga etter meining destruktivt.

Utanom døden er det menneskelege begjæret eit grunnproblem for den seine Tolstoj. Idealet hans er ein tilstand av nestekjærleik utan begjær, som hos Nikita i «Herre og dreng». Drengen Nikita blir sett i kontrast til den havesjuke herren sin, som døyr i ein snøstorm på jakt etter meir eigedom. For Tolstoj, som var far til tretten born, var også det seksuelle begjæret eit problem, som kontinuerleg skapte skamkjensle. Dette er tema i «Kreutzersonaten», der sjalusien gjer at hovudpersonen til slutt drep kona si. I det heile er alle skriftene til Tolstoj, både dei skjønnlitterære og dei filosofiske, prega av eit djupt begjær etter aktivitet og meining, der den kontemplative, apatiske roa er eit ideal meir enn ein realitet. Krefter og drifter mennesket ikkje har kontroll over, spelar såleis ei endå større rolle hos den seine Tolstoj.

Tolstoj som tenkjar

Særleg etter 1880 skreiv Tolstoj ei rekkje filosofiske verk, som danna grunnlaget for den såkalla «Tolstojanismen», eit omgrep Tolstoj sjølv rett nok ikkje var så glad i. Dette er ei kristen ikkje-valdslære, der særleg Jesu levereglar frå Bergpreika var grunnleggjande. Tolstoj utvikla ein filosofi for asketisk livsførsel i ei moderne verd, med mellom anna streng seksualmoral og andre former for fråhald, men samstundes med stor vekt på nestekjærleik. Han avviste òg statlege institusjonar, og læra hans blir difor ofte karakterisert som anarkistisk.

Tolstoj var ein kristen tenkjar, men for han var kristendomen først og fremst ein etikk om gode gjerningar. Han avviste dei overnaturlege sidene ved kristendomen og redigerte ein eigen versjon av evangelia, reinska for mirakla og oppstoda. Jesus var ikkje «Guds son», men ein læremeister. I 1901 blei Tolstoj ekskludert frå den ortodokse kyrkja. Like fullt fann han mange ideal i den ortodokse tradisjonen.

Tolstojs realisme

Tolstojs detaljrike romankunst er ei unik utforsking av det motsetnadsfulle menneskesinnet. Sjølvgransking var noko han parallelt prøvde ut i dei omfattande dagbøkene sine. I romanane skjer dette på den eine sida gjennom ei framstilling av tankane og kjenslene til karakterane. På den andre sida får vi mange detaljerte skildringar av menneskelege gestar og blikk, som ofte viser seg å vere eit sannare uttrykk for personlegdomen enn det karakterane medvite tenkjer om seg sjølve. For Tolstoj er språket kunstig og utilstrekkeleg, ein tanke han hadde frå Rousseau.

Eit anna viktig trekk ved stilen til Tolstoj er underleggjeringsgrepet, der kjende fenomen blir framstilte som noko ukjent. Eit døme er scena i romanen Oppstode, der han skildrar ei ortodoks gudsteneste frå eit utanforståande perspektiv. Det som for dei samtidige lesarane var kjende ritual, blir her meiningslause handlingar. Tolstoj nyttar ofte underleggjering for å kritisere institusjonar som den ortodokse kyrkja eller sosietetslivet.

Realismen til Tolstoj vil skildre mennesket og samfunnet så sant og røyndomsnært som råd, samstundes som han er oppteken av å setje fram ei moralsk eller normativ sanning, som han meinte å ha innsikt i. Dermed kan det ofte høyrast ein moralsk tone i verka hans, og mange har funne den fordømmande røysta hans problematisk. Litteraturforskaren Mikhail Bakhtin har karakterisert Tolstoj som monologisk, og det er tydeleg at for Tolstoj gjer til dømes Anna Karenina umoralske val. Den seine Tolstoj definerte kunst som «smitte», og det galdt å «smitte» med dei rette verdiane. Ideala i verka hans blir likevel heile vegen utfordra av ei trugande meiningsløyse, jamvel i positive figurar som Gerasim eller Nikita. I tekstane til Tolstoj held alltid søkinga etter meininga med livet fram, i stadig nye situasjonar og konstellasjonar.

Tolstoj i samtida og ettertida

Både Krig og fred og Anna Karenina blei publiserte i litterære tidsskrift, og dei blei lesne, som så mykje 1800-talslitteratur, som underhalding, men også som framstillingar av verkelege karakterar i reelle situasjonar. Såleis opna Anna Karenina opp for debattar om stillinga til kvinna og om ekteskapsinstitusjonen. I ettertid er derimot Anna Karenina særleg høgt verdsett for den vellukka, formfullenda komposisjonen sin, der Tolstoj har fletta saman to livshistorier, og der historia om Anna er å lese som ein moderne versjon av den greske tragedien.

Allereie medan han levde, var Tolstoj verdskjend både som tenkjar og forfattar. Det er som tenkjar at innverknaden til Tolstoj er tydelegast, til dømes på ein politikar som Mahatma Gandhi. Han har òg påverka filosofar som Ludwig Wittgenstein og Martin Heidegger. Modernistiske forfattarar som James Joyce, Virginia Woolf og Thomas Mann heldt den litterære stilen hans høgt.

I Noreg er det særleg Arne Garborg som har vore oppteken av Tolstoj. Garborg skreiv fleire artiklar om den russiske tenkjaren, mellom anna føreordet til samlinga Tolstoi-boki, som blei gitt ut av avisa «Den 17de Mai» i 1897. Dei viktigaste skjønnlitterære verka til Tolstoj er omsette til norsk. Krig og fred finst i fleire utgåver, også på nynorsk (Fonna forlag, 1967), men berre Geir Kjetsaa si omsetjing (2001–2004) er fullstendig.

Kjelder

Neil Cornwell (red.): Reference Guide to Russian Literature. Chicago 1998

Caryl Emerson: «The Tolstoy Connection in Bakhtin», i Gary Saul Morson og Caryl Emerson (red.): Rethinking Bakhtin. Extensions and Challenges. Evanston 1989

Lillian Jorunn Helle: «The Dream of a Wordless Paradise: On the Role of Contra-Semiosis in Tolstoj’s Voskresenie», Scando-Slavica 43(1), 1997

Malcolm V. Jones og Robin Feuer Miller (red.): The Classic Russian Novel. Cambridge 1998

Geir Kjetsaa: Lev Tolstoj. Den russiske jords store dikter. Oslo 1999

Pål Kolstø: Sannhet i løgn. Lev Tolstoj og den ortodokse tro. Oslo 1997

Kåre Johan Mjør: Desire, Death and Imitation. Narrative Patterns in the Late Tolstoy. Bergen 2002

Viktor Sjklovskij: «Kunsten som grep», i Atle Kittang ofl.: Moderne litteraturteori. En antologi. Oslo 1991

Peikarar

Nettstaden til Jasnaja Poljana: http://ypmuseum.ru/