Rosa Luxemburg

Luxemburg voks opp i ein jødisk familie i den russiske delen av Polen («Kongress-Polen»). Då ho byrja på gymnaset i Warszawa som 13-åring, kom ho med i ei marxistisk undergrunnsgruppe som ville styrte tsarveldet, men truslane frå politiet tvinga henne til å forlate Warszawa i 1888 og røme til Zürich i 1889. Der hadde kvinner lov til å studere ved universitetet. Luxemburg kasta seg over naturvitskap, skifta til økonomi og tok doktorgraden i statsvitskap i 1897 med ei avhandling om den økonomiske utviklinga i Polen.

I det liberale Zürich møtte ho politiske emigrantar frå mange land, særleg Polen og Russland. I 1893 var ho med på å starte ei eksilavis som diskuterte det polske arbeidarpartiet sine vegval. Ho kritiserte partiet for å samarbeide med borgarskapet og kjempe for polsk sjølvstende. Polske arbeidarar ville ikkje kome betre ut av det om det russiske maktapparatet vart bytt mot eit polsk, hevda ho. Det avgjerande var å avskaffe kapitalismen, og i den kampen måtte arbeidarane alliere seg med arbeidarar i andre land. Å nøye seg med ein underordna status i eit borgarleg demokrati var ei fatal avsporing.

Luxemburg stod fast på at klassekampen må vere internasjonal, og at frigjeringskampar, til liks med kvinnesak og allmenn røysterett, må innarbeidast i den sosialistiske kampen. Statsgrenser er uinteressante, for undertykte kvinner og menn er medlemer av éin stor nasjon, proletariatets nasjon. Desse standpunkta gjorde henne kjend og omstridd i arbeidarrørsla over heile Europa.

Revolusjonen i Russland i 1905 var ei skilsetjande hending for Luxemburg. Protestane var eit spontant opprør, utan fast leiing og klare mål. Ho drog sjølv til det russiskokkuperte Warszawa for å ta del i opprøret. Sidan ho var ein kjend revolusjonær, reiste ho under falskt namn, men vart attkjend etter kort tid, fengsla og dømd til døden. Mot høg kausjon slapp ho fri.

I Massestreik, parti og fagforeiningar (1906) drøftar ho erfaringane frå 1905-revolusjoen og konkluderer med at streikar er det mest effektive middelet i den revolusjonære kampen. Organisering av prosessen kan ikkje følgje ferdige oppskrifter eller partidiktat, men må oppstå nedanfrå, etter behov.

Etter oktoberrevolusjonen forfatta ho Den russiske revolusjonen i eit tysk fengsel i 1918. Der gratulerer ho Lenin med sigeren, men åtvarar mot tendensane til sentralisme og partidiktatur. Vidare skriv ho at det er arbeidarklassa, ikkje avantgarden, som skal skape det kommunistiske samfunnet. Demokratiet kan ikkje setjast på vent, heile folket må ta del og alle meiningar telje med. Ho minner om at sosialisme er fridom, og fridom er alltid fridom til å tenkje annleis.

I det tyske sosialdemokratiske partiet var det stadig fleire som gjekk inn for politiske endringar gjennom reformer og samarbeid. Luxemburg høyrde til mindretalet som hevda at reelle politiske endringar berre kan skje gjennom revolusjon. Ved å samarbeide med ikkje-sosialistiske parti ville arbeidarklassa ende opp som forvaltarar av kapitalismen og framleis vere underordna den herskande samfunnsklassa, meinte Luxemburg. Å få innpass i dei politiske organa er ikkje nok, arbeidarklassa må gjere om på det økonomiske systemet.

Luxemburg sin konsekvente kamp for demokratisk sosialisme vart eit ideal for den radikale arbeidarrørsla på 1900-talet. Andre har kritisert henne for naive førestillingar om demokrati og revolusjon. Dei hevdar at ho overvurderte arbeidarane sitt revolusjonære potensial og undervurderte det liberale demokratiet si evne til å integrere arbeidarane politisk – og kapitalistane sin strategiske vilje til å kome dei i møte økonomisk.

Rosa Luxemburg hadde stor innverknad på både si eiga samtid og ettertida. Ho blir oppfatta som ein eksponent for den «demokratiske kommunismen». Med tiltrua til spontane masseaksjonar og avvising av Lenins demokratiske sentralisme vart Rosa Luxemburg òg ei viktig inspirasjonskjelde for mange intellektuelle på venstresida under den politiske radikaliseringa i 1960- og 1970-åra.

• spartakistar
• Den andre internasjonale
• kommunisme
• sosialisme
• arbeidarrørsle