Økonomiske omgrep

Aksept (av latin accipere). Som juridisk omgrep er ein aksept ei godtaking av eit framsett skriftleg eller munnleg tilbod.

Anbod, skriftleg tilbod om å utføre eit arbeid eller ei levering av varer mot ei viss betaling.

Anleggskapital, den delen av eigedelane i ei bedrift som er bunden og ikkje gjenstand for omsetning (bygningar, maskiner, inventar o.l.).

Annuitet (av latin annus, 'år'), til dømes den summen som blir betalt årleg over eit visst tidsrom til dekning av renter og avdrag på eit lån (annuitetslån).

Arbeidsmarknad, det samla tilbodet av og etterspørselen etter arbeidskraft innanfor eit geografisk område.

AS, forkorting for aksjeselskap. Slike selskap blir regulerte gjennom lov om aksjeselskap (aksjelova).

Avanse (fransk), forskjellen mellom innkjøpsprisen og salsprisen, eller mellom omsetninga i ei bedrift og inntakskosten av varer.

Avbrotsforsikring, ei forsikring som dekkjer driftstap som oppstår ved at verksemda i ei bedrift blir stansa av brann, lynnedslag e.l.

Balansekonto, oppstilling av balansen i hovudboka til eit firma.

Bank (av italiensk banca, 'benk', 'bord'), institusjon for betalings- og kredittformidling.

Bankgiro, system for overføring av pengar frå eigen bankkonto til ein annan bankkonto.

Betalingsbalanse, den netto betalingsstraumen i eit land overfor andre land.

Bilforsikring, eller køyretøyforsikring, består av ei obligatorisk trafikkforsikring (ansvarsforsikring) og ei kaskoforsikring.

Bimetallisme, pengesystem der hovudmyntane både er av gull og sølv, og begge gjeld som lovleg betalingsmiddel.

Blandingsøkonomi, eit økonomisk system som inneber eit kompromiss mellom privat og statseigd industri (marknads- eller planøkonomi).

Bruttonasjonalprodukt, vanlegvis forkorta til BNP, er den totale verdiskapinga og den opptente bruttoinntekta frå innanlandsk produksjon i eit land.

Budsjett, plan over inntekter og utgifter i eit bestemt tidsrom, til dømes eit budsjettår.

Bustadforsikring, ein type kombinert forsikring der ein er dekt mot tap og skade på lausøyre i heimen.

Byggjelån, eit lån som blir gitt for å betale for oppføring av ein ny bygning mot ei tinglyst pantesikring i eigedomen.

Børs, marknad for omsetning av verdipapir, valuta eller varer, ofte ein organisert samlingsstad der kjøpmenn, banker o.a. møtest.

CFA-franc, felles valuta i ei rekkje land i Vest-Afrika, dei fleste tidlegare franske koloniar.

Clearing (engelsk, 'klarering', 'oppgjer', 'avrekning'), tidlegare mest brukt om den gjensidige avrekninga av sjekkar, vekslar o.l. mellom bankar.

Dalar, mynt (av tysk Thaler, eigentleg Joachimsthaler, etter bergverket Joachimsthal, som begynte å slå sølvmynt 1518). Den første av dei norske dalarane blei prega i 1546.

Decharge, vedtak i generalforsamlinga om at styret har fritak frå ansvar overfor selskapet eller aksjonærane.

Dekningsbidrag (DB), omsetninga i ei bedrift minus dei variable kostnadane i samband med den daglege drifta.

Depositum, verdipapir eller verdigjenstand som blir stilt som pant for eit lån eller blir levert til forvaring, jf. deponere.

Dime, amerikansk mynt.

Distriktsutbygging, omgrep for samfunnsøkonomiske tiltak med sikte på å skape større balanse mellom næringsforholda og levekåra i «utkantstrok» og dei meir sentrale delane av landet.

Dividende (latin, eigentleg 'det som skal delast'), aksjonærane sin del av overskotet i ei bedrift eller kreditorane sin del av eit konkursbu.

Dollar (engelsk, opphavleg frå tysk: Thaler), mynteining i USA.

Dow Jones-indeksen, verdskjend amerikansk aksje- og obligasjonsindeks.

Duopol, marknad med to omtrent jambyrdige aktørar på tilbodssida.

EBRD, internasjonal finansinstitusjon oppretta i 1991 for å lette overgangen til marknadsøkonomi i Aust-Europa og Asia.

ECU, tidlegare felles utreknings- og oppgjerseining i EU.

Effektiv rente, den renteavkastninga eit verdipapir gir når det blir teke omsyn til kursen på papiret, konverteringstida til lånet og amortiseringsmåten.

Eigedomsskatt, skatt på bruttoverdien av faste eigedomar. 

Eigendel, den delen av visse kostnader som kvar einskild som tek imot ei yting, må betale sjølv.

Eigenkapitalen utgjer føretaket sine aktiva, med frådrag av gjeld.

Innanfor handel vil emisjon seie første gongs utskriving av verdipapir (aksjar eller obligasjonar) på marknaden.

EMS, European Monetary System, det europeiske valutasystemet, etablert innanfor EF (EU) i mars 1979 som ein etterfølgjar av det europeiske «slange»-samarbeidet.

Engrosprisindeks, tidlegare namn på indeks som viser prisendringar ved førstehandsomsetning av varer innanlands.

ENØK, forkorting for energiøkonomisering, samleomgrep for tiltak som gjer det mogleg å dekkje energibehovet til ein lågare samfunnsøkonomisk kostnad.

Euro, mynteining for Den europeiske union, EU.

Femårsplan, samla statleg plan for oppbygging og utvikling av næringslivet i eit land.

Fiatpengar, økonomisk system der pengane sin verdi ikkje er knytt til noko med eigenverdi, til dømes eit metall.

Finans, omgrep brukt om bank, børs, penge- og kredittforhold i samfunnet.

Finansår, rekneskapsår for stat og kommune.

Fondsemisjon, utviding av aksjekapitalen i eit selskap ved overføring av midlar frå selskapet sine fond.

Formuesskatt, skatt til staten og kommunen som blir utlikna av nettoformuen.

Forsikring, har som mål å gi vern mot økonomiske følgjer av framtidige hendingar som kan reknast som tilfeldige, til dømes dødsfall, brann eller ulykke.

Franc, mynt i Frankrike frå 1360.

Franchise, forsikringsuttrykk, det beløpet eller den prosenten av skaden som den forsikra sjølv ber risikoen for, også kalla eigendel.

Garanti, når ein person, eit firma eller ein institusjon (bank, forsikringsselskap, kommune) står inne for ein annan si oppfylling av ei plikt, eller for bestemte forhold ved oppfylling av eigen kontrakt.

Giro (av latin gyrus, 'krins', 'omløp'), overføring (girering) av pengebeløp frå kontoen til ein person (giranten) til ein annan (giraten eller girataren) sin konto.

Greshams lov, at «slett mynt fordriv god frå sirkulasjonen», har namn etter Sir Thomas Gresham (1519–1579), som grunnla børsen i London i 1565.

Groschen, tysk sølvmynt frå 1300-talet, opphavleg frå Böhmen.

Gruppelivsforsikring, kollektiv livsforsikring for ei gruppe personar som er knytte til kvarandre i ei bedrift eller ein organisasjon.

Grå lånemarknad, den delen av lånemarknaden som ikkje er regulert av styresmaktene. 

Guinea, opphavleg engelsk gullmynt.

Gullkanta, populært uttrykk for eit verdipapir som ein reknar for å vere sikkert.

Gullklausul, regel i ein kontrakt eller ein obligasjon om at det pålydande beløpet skal «betalast i gull», som regel etter spesifisert vekt og kvalitet.

Gullstandard, myntsystem som byggjer på gullet som verdimålar. Dei fleste land gjekk over til gullstandard mot slutten av 1800-talet.

Gylden, tysk (nederlandsk Gulden), eigentleg ein mynt av gull, opphavleg ei etterlikning av florinar frå Firenze.

Hvid, sølvmynt som var i bruk i Norden frå 1300-talet.

Ihendehavarobligasjonslån, låneform der lånesummen er spreidd på enkeltobligasjonar (partialobligasjonslån).

Indirekte skatt, skatt som skattebetalaren krev inn av andre.

Inflasjon (av latin inflare, 'blåse opp'), prisstiging med tilsvarande senking av pengeverdien. Det motsette av deflasjon.

Ei investering er ei kapitalplassering, det vil seie ei binding av midlar for ei viss tid.

Kapital (av latin caput, 'hovud'), ein sum pengar eller eit gode som utgjer ein bestemt pengeverdi.

Kartell, i økonomisk samanheng ein avtale mellom, eller ei samanslutning av, næringsdrivande om felles prisar og salsvilkår, eventuelt også produksjonsregulering.

Kaskoforsikring, forsikring av transportmiddel (til dømes skip, motorkøyretøy eller fly) mot materiell skade eller tap, men ikkje last (cargo) eller personskade.

Kollektiv forsikring, forsikringsordning som dekkjer alle i ei nærmare definert gruppe, til dømes av arbeidstakarar, yrkesutøvarar, foreiningsmedlemer o.a.

Konsortium (latin), samanslutning av deltakarar i felles økonomiske føretak.

Konsumkreditt, betalingsutsetjing ved kjøp av forbruksvarer.

Kontrabande (av latin contra, 'mot', og bannum, 'påbod'), smuglargods, eigentleg gods som det er forbode å føre inn i landet.

Kontrahere (av latin contrahere, 'samle', dra saman'), det å trekkje (seg) saman.

Koppskatt (av tysk Kopf, 'hovud'), personskatt som blir kravd inn med same beløp eller yting per hovud, uavhengig av økonomisk evne.

Kredit, i bokføring høgre side av ein konto. Her blir innbetalte beløp, eller det ein har til gode, posterte.

Kreditt (av latin credere, 'tru'), tillit som ein person eller eit firma har i økonomiske forhold.

Kredittføretak, institusjon som gir langsiktige eller mellomlange lån.

Kryssløpsanalyse (engelsk input-output analysis), metode i økonomien for å vise samanhengen mellom produksjonssektorane i eit land.

Kurs (frå latin cursus, 'løp'), marknadsprisen på valuta, verdipapir, edle metall osv.

Omgrepet leasing oppstod først ved leige av maskiner og utstyr frå spesialiserte leasingselskap. I dag kan dei fleste kapitalvarar leasast, til dømes bilar.

Legat, opphavleg ein utsending frå senatet i det gamle Roma, seinare om paveleg sendebod, no vanlegvis kalla nuntius.

Levekostnad, det som det kostar å leve, inkludert utgifter til mat, klede, bustad osv.

Likvide midlar er kontantar og verdipapir som raskt kan gjerast om til kontantar.

Livsforsikring, privat kapital- eller renteforsikring som skal erstatte det økonomiske tapet som oppstår ved død, uførleik eller som følgje av alderdom.

Lønsskatt, ordning som går ut på at løna til ein arbeidstakar blir trekt med eit endeleg skattebeløp ved lønsutbetalinga frå arbeidsgivaren.

Marginalskatt er den skatten som skal svarast av den øvste delen av inntekta.

Ein verdi som blir sett ved matematiske utrekningar, til forskjell frå verdiar som kan fastsetjast på grunnlag av tilbod og etterspørsel, ved skjønn o.l.

Meirverdiavgift, avgift som skal betalast av ei vare sin prisauke eller meirverdi frå eitt omsetningsledd til det neste, ofte forkorta til mva., også kalla moms.

Minnemynt, ein mynt som er utgitt til minne om spesielle hendingar i ein stat eller eit kongehus.

Minsteløn, ein lønssats som ingen av partane i arbeidslivet, arbeidstakarar eller arbeidsgivarar, kan gå under, vanlegvis fastsett ved ein tariffavtale.

Monopol, einerett til å utøve ei bestemt økonomisk verksemd, eller ein marknadssituasjon der det berre opptrer éi bedrift på tilbodssida.

Mynt (latin moneta), tilnamn til den romerske gudinna Juno. Det var i hennar tempel i Roma myntverkstaden i byen låg.

Myntfot, det metallet hovudmynten i eit land er knytt til, i motsetning til skiljemynt, som gjerne er laga av eit mindre edelt metall. 

Nasjonalbudsjett, oversikt over den økonomiske verksemda i eit land i eit bestemt framtidig tidsrom, vanlegvis eit år.

Nasjonalinntekt, netto nasjonalprodukt, tillagt renter og utbytte frå utlandet, der utlandet sine finansinntekter i landet er trekt frå.

Nasjonalprodukt, verdien av varer og tenester som blir produserte i eit land, vanlegvis oppgitt per kalenderår.

Nedskriving, devaluering, det vil seie redusering av verdien til ei pengeeining i forhold til eit standardmetall eller til valutaene i andre land.

Nyverdiforsikring, ein type forsikring der verdien noko hadde då det var nytt, ligg til grunn for forsikringssummen og skadeoppgjeret.

Næringsfridom, fridom til å drive næringsverksemd utan inngrep frå overordna styresmakter.

Pengar, konkrete betalingsmiddel som er påført ein verdi, noko som uttrykkjer forholdet til ei fastsett pengeeining.

Pengeverdi, generelt brukt om pengane si kjøpekraft når det gjeld varer og tenester.

Pensjonsforsikring, ei kollektiv forsikring som blir brukt av både private og offentlege arbeidsgivarar ved innføring av pensjonsordningar for personalet.

per eller pr. (latin per, 'gjennom', 'med', 'ved', 'på', 'for'). Betaling per eit tidsrom vil seie betalinga må skje seinast siste dag i dette tidsrommet.

Piaster, skiljemynt mellom anna i Egypt, Libanon, Sudan og Syria.

Planøkonomi, system av økonomisk-politiske tiltak med sikte på å regulere det økonomiske livet i eit samfunn ut frå ein generell plan.

Post (av latin positus, 'oppstilt'), brev og andre postsendingar.

Postgiro, overføring av pengebeløp til og frå kontoar i Postverket (no Posten).

Prisindeks, indeks som viser prisendringar for varer og tenester over bestemte periodar.

Prissubsidiar eller pristilskot, pengar som bli gitt over statsbudsjettet for å halde prisane på viktige forbruksvarer nede.

Produksjonsindeks, indeks som viser endringar i produksjonsvolumet innanfor bestemte næringsgreiner.

Produktutvikling, forsking med sikte på å framstille nye produkt eller forbetre eksisterande produkt.

Reflasjon, prisstigning (inflasjon) som etter eit prisfall (deflasjon) skal ta prisane opp att til tidlegare høgder eller til eit normalt nivå.

Reichsmark, riksmark, tysk mynteining innført i 1873.

Reiseforsikring, tidsavgrensa forsikring for éin eller fleire personar, for eit bestemt område eller for heile verda.

Rekambio (frå italiensk, 'tilbakebyte'), handelsuttrykk i samansetningar som rekambiokonto, konto for regresskrav eller for mislighaldne vekslar.

Rente, godtgjersle for retten til å disponere kapital, avkastning av kapital.

Revaluering, oppskriving av pengeeininga i eit land i forhold til gull og til valutaene i andre land.

Revisjon, kontroll eller gransking av ein rekneskap, utført av ein person som ikkje har bindingar til den bedrifta eller det firmaet som blir kontrollert.

Royalty, inntekt på grunnlag av opphavsrett, oftast rekna som ein prosent av salsinntekter eller liknande.

Rupi, den opphavleg indiske sølvmynten.

Råbalansen tener som eit kontrollmiddel for posteringane og blir sett opp på slutten av ein bokføringsperiode.

Saldere, å avslutte eller utlikne ein konto.

Samfunnsøkonomi, vitskap om forholdet mellom produksjon, omsetning, fordeling og forbruk av goda i samfunnet. Andre, og eldre, omgrep er nasjonaløkonomi, sosialøkonomi og statsøkonomi.

SDR, forkorting for Special Drawing Rights.

Sentralbank, eller nasjonalbank, vanleg omgrep for setelbanken i eit land.

Serviceyrke, lønsarbeid innanfor offentleg eller privat tenesteyting.

Shilling, tidlegare britisk mynt = 1/20 pund.

Sjekk, formbunden melding der utskrivaren som kontohavar bed banken sin om å betale ein bestemt sum pengar til betalingsmottakaren.

Sjøforsikring, ein type skadeforsikring som dekkjer skip, frakt og last.

Sjømenn betalte tidlegare skatt etter reglane i lova om skattlegging av sjømenn. Det var ein rein lønsskatt.

Skattar, dei pengeytingane som det offentlege krev av borgarane utan at det blir gitt direkte motytingar.

Skattefordelingsfondet, statleg fond som blei brukt til kommunal skatteutjamning, der kommunar som trong det, fekk ekstra tilskot.

Skattemelding (tidlegare sjølvmelding), spesifisert oppgåve over eigen formue og eiga inntekt i løpet av eit år.

Solidus var ein gullmynt som blei innført av keisar Konstantin den store.

Sosiale trygder, ulike trygdeordningar for folk som treng hjelp til livsopphald.

Statsbudsjett, overslag over staten sine inntekter og utgifter for komande budsjettår, i Noreg vedteke av Stortinget etter forslag frå regjeringa.

Statsgjeld, staten si gjeld til innan- og utanlandske kreditorar.

Subsidiar (av latin subsidium, 'støtte'), hjelp eller finansiell støtte, mest brukt om pengestøtte til produsentar for å halde prisane på visse varer nede.

Taps- og vinningskonto, avslutningskonto i eit dobbelt bokføringssystem.

Teikningsrett, innanfor jussen aksjonærane sin fortrinnsrett til å skaffe seg nye aksjar når kapitalen i ei bedrift skal aukast.

Tilleggsskatt, ekstraskatt på formue eller inntekt som i ein del tilfelle kan krevjast inn frå skattytarar som har gitt mangelfulle eller feilaktige opplysningar til skatteetaten.

Ei oppstilling som viser betalingsbalansen i eit land overfor utlandet, eller dei samla økonomiske transaksjonane mellom eit land og utlandet.

Valuta (italiensk, 'verdi', 'pris'), utanlandske betalingsmiddel, mynteininga i eit land. 

Vekselobligasjon, gjeldsbrev som kan brukast som lånepapir i bankar.

Velferdsøkonomi drøftar særleg val av økonomisk politikk, til dømes skattesystem, miljøverntiltak og val av økonomisk system.

Verdi, i filosofien brukt om ein eigenskap ved ein gjenstand, ein person eller ei handling.

Økonometri, matematisk framstilling av samfunnsøkonomiske problemstillingar.

Økonomi, vitskapen om pengevesen, næringsvegar osv., det som handlar om pengar.