I det norske lokaldemokratiet utgjer nynorskkommunane ein arena som på viktige punkt skil seg frå landsgjennomsnittet. Godt og vel kvar tiande veljar bur i desse kommunane, og det er ikkje all verda. Til gjengjeld er dei ein del av fundamentet for fleire parti. Éin konklusjon er at sentrumspartia treng nynorskbrukarane. Ein annan er at nynorskbrukarane treng sentrumspartia. Ein tredje konklusjon er at den språklege makta framleis er ein gyldig faktor i forståinga av norsk politikk og samfunnsendringar.

Ein enkel analyse av kommunevalet i 2007 blei lagd fram i årstale nr. 7 om tilstanden for nynorsk skriftkultur i 2007. Den er her følgd opp med analysar av lokalvala i 2011 og 2015. Nynorskkommunar er kommunar som har bestemt at staten skal bruke nynorsk i sin kontakt med dei, det såkalla tenestemålet.

Arbeidarpartiet eller Senterpartiet størst i to av tre nynorskkommunar

Språkpolitikk er sjeldan ein utslagsgivande faktor valdagen. Det er heilt andre spørsmål som avgjer kva parti ein røystar på, i den grad desse vala står seg ved ein rasjonell analyse. Samstundes har norsk valforsking i eit halvt hundreår vist at partivala i nynorskdominerte område skil seg frå dei bokmålsdominerte områda. Språk er og blir meir enn språk, og dei sosiale og kulturelle samanhengane språk er knytte til, viser att når røystene blir talde opp. Nokre parti gjer det betre i nynorskdominerte område enn i resten av landet, og nokre gjer det betre i bokmålsdominerte område.

Slik har det vore ved stortingsvala, og dokumentasjonen i Språkfakta 2015 viser den same klare tendensen ved kommunevala. I nyare valforsking er det få spor av moglege samanhengar mellom faktiske valresultat og tenestemål i bustadkommunane til veljarane. Den første analysen stod Ottar Hellevik for i 2002 med tal frå Norsk Monitor 1995–1999.

Då var det for fleire parti klare skilnader mellom oppslutninga i nynorskkommunar og andre kommunar, og mellom nynorsk- og bokmålsbrukarane i desse kommunane. Kristeleg Folkeparti, Senterpartiet og Arbeidarpartiet gjorde det best i nynorskkommunane, Høgre og Framstegspartiet best blant bokmålsbrukarane. I kommunar med anna tenestemål var det SV, Arbeidarpartiet og Senterpartiet som henta flest røyster blant nynorskbrukarane, og Arbeidarpartiet og Høgre blant bokmålsbrukarane. Alle sentrumspartia og Framstegspartiet gjorde det høvesvis betre blant nynorskbrukarane i nynorskkommunane enn i andre kommunar.  

Mange nasjonale tendensar gjer seg sjølvsagt gjeldande også i nynorskkommunane. Underlagsmaterialet viser fleire interessante mønster. Kva parti som er størst i kommunane, varierer derimot mykje, og dette endra seg ein god del frå 2007 via 20011 til 2015.

Ved dei tre kommunevala i 2007, 2011 og 2015 var Arbeidarpartiet det partiet som var størst i flest kommunar. Det kan vere andre parti som har ordførarane, eller som utgjer det politiske fleirtalet, men rekna i røystetal er Arbeidarpartiet, Senterpartiet og Høgre dei tre store partia i nynorskkommunane.

Arbeidarpartiet var størst i 44 av 113 nynorskkommunar i 2015, mot 37 i 2011 og 39 i 2007. Interessant er det også at Senterpartiet var størst i 35 kommunar i 2015, mot 21 i 2011 og 33 kommunar i 2007. Det tredje store partiet var Høgre – størst i 17 kommunar i 2015, mot heile 32 i 2011 og 14 i 2007. Arbeidarpartiet og Senterpartiet var store i nynorskkommunar både i aust og vest, medan dei andre partia med få unntak berre var størst i vest.

Slik sett resulterte lokalvalet i 2015 i eit styrkeforhold mellom partia som likna mykje på 2007, men med eit svakare Høgre og sterkare Arbeidarparti enn den gongen. I 2011 mista Senterpartiet posisjonen sin i mange kommunar, og Høgre tok tilsvarande mange. Derimot var Arbeidarpartiet eller Senterpartiet størst i sju av ti nynorskkommunar i 2015. 

I dette er eit svært tydeleg geografisk mønster. Arbeidarpartiet og Senterpartiet er store i nynorskkommunar både i aust og vest, medan dei andre partia med få unntak berre er størst i vestlandskommunar. Slik har det vore ved alle dei tre vala som er undersøkte. Det viser seg også at dei største partia er høvesvis mykje større enn andre parti på Austlandet enn på Vestlandet, der fleire parti gjerne er meir jamstore.

2007: betre for sentrumspartia enn i resten av landet

Om lag 11 prosent av innbyggjarane bur i kommunar med nynorsk tenestemål. Ved kommunevalet i 2007 kom 244 000 røyster eller 11,8 prosent av alle røystene frå desse kommunane. Valdeltakinga i desse kommunane var om lag som i resten av landet. Det politiske mønsteret i nynorskkommunane var derimot svært ulikt det samla resultatet på landsplan.

Dei 244 000 veljarane som røysta i nynorskkommunane, fordelte seg annleis mellom partia enn i Noreg sett under eitt. På landsplan blei Høgre større enn Framstegspartiet, men i nynorskkommunane var det omvendt. Der var berre Arbeidarpartiet og Senterpartiet større. Det samla valresultatet gav store skilnader mellom Framstegspartiet, Høgre og Senterpartiet, men i nynorskkommunane var det Senterpartiet som så vidt blei størst.

Særleg delar av Høgre mobiliserte også ved dette valet for det bidraget til norsk kulturelt mangfald som går under namnet nei til nynorsk. I dei tyngste nynorskmiljøa blei dette standpunktet flagga med såpass lite «trøkk» at det neppe forklarer kvifor Høgre gjorde det dårlegare i nynorskkommunane enn elles i landet.  

Historisk har som nemnt dei tre sentrumspartia vore sterkt knytte til nynorsk som språk og som kulturberar. I seinare år har det vore hevda at dei historiske motkulturane, som Stein Rokkan kalla dei, har tapt det meste av krafta. Språk åleine er ikkje årsaka til at sentrumspartia står sterkare i nynorskkommunane enn elles i landet, men det er altså der partia er størst. Berre Senterpartiet, Venstre og Kristeleg Folkeparti gjorde betre val i nynorskkommunane enn i landet sett under eitt. Alle andre parti kom dårlegare ut i nynorskkommunane enn dei gjorde totalt.

Til saman fekk dei tre sentrumspartia 20,2 prosent av røystene ved kommunevalet i 2007. I nynorskkommunane fekk dei derimot 34,6 prosent tilslutning. Meir enn kvar tredje veljar i nynorskkommunane sokna til sentrumspartia. I 72 kommunar gjekk meir enn 20 prosent av veljarane til sentrumspartia, og i 52 av desse kommunane røysta over 40 prosent på eit sentrumsparti. I over 20 kommunar utgjorde dei tre sentrumspartia reine fleirtal. Dei rikspolitiske overtonane gjer at denne sentrumstendensen er ein analytisk faktor, ikkje ein operativ politisk faktor.

Det partiet som henta størst del av veljarane sine i desse kommunane, var Senterpartiet. Kvar fjerde Senterparti-veljar i 2007 budde i ein nynorskkommune. Det same gjorde kvar femte Kristeleg Folkeparti-veljar og kvar åttande Venstre-veljar. Av sentrumspartia var det Venstre som var minst avhengig av desse nynorskveljarane.

På papiret, men berre der, ser den politiske røynda slik ut: Utan røystene i nynorskkommunane hadde Senterpartiet enda på 5,9 prosent og mista eit ukjent tal ordførarar, Venstre hadde stoppa på 5 prosent og Kristeleg Folkeparti hadde hamna på 5,1 prosent. Utan nynorskveljarane hadde heller ikkje Framstegspartiet gjort det beste lokalvalet nokon gong.

2011: framgang berre for Høgre og Venstre

Ved lokalvalet i 2011 kom 277 000 eller 11 prosent av røystene frå nynorskkommunane. I nynorskkommunane gjekk berre Høgre og Venstre fram. For Høgre var framgangen mindre her enn for heile landet, medan Venstre gjekk meir fram her enn elles. Arbeidarpartiet gjekk ørlite tilbake i nynorskkommunane, men auka to prosent samla. For dei partia som gjekk tilbake ved kommunevalet, var tilbakegangen mindre i nynorskkommunane enn på landsplan for SV og Framstegspartiet, men større for Senterpartiet, og den same for Kristeleg Folkeparti.

Nynorskkommunane er ein viktigare valarena for somme parti enn for andre. I 2011 var veljarane i nynorskkommunane særleg viktige for sentrumspartia. Dei historiske sentrumspartia stod framleis sterkare i nynorskkommunane enn i landet sett under eitt. Særleg Senterpartiet og Kristeleg Folkeparti gjorde det vesentleg betre i desse kommunane, medan Arbeidarpartiet og Framstegspartiet gjorde det mykje dårlegare der enn totalt sett.

2015: 36 prosent av røystene til sentrumspartia

I 2015 røysta 269 000 veljarar i nynorskkommunane. Også dette året utgjorde dei 11 prosent av alle veljarane, og i desse kommunane budde 11 prosent av alle nordmenn. Valdeltakinga var altså like låg i desse kommunane som for landet sett under eitt.

Endringane ved kommunevalet i 2015 var store målt mot valresultatet i 2011, men mindre jamført med 2007-valet. Arbeidarpartiet gjekk fram både i 2011 og 2015, Høgre voks kraftig i 2011 og krympa att i 2015, men var då framleis eit stort parti. Den viktigaste skilnaden var at Framstegspartiet fall frå 17,5 prosent i 2007 til 9,5 prosent i 2015. I norsk politikk er det ei stor endring.

Dei partia som i 2011 gjorde det betre i nynorskkommunane enn i resten av landet, oppnådde det same i 2015. I nynorskkommunane røysta to av ti veljarar på Senterpartiet i 2015, mot mindre enn ein av ti i heile landet. Med 26 prosent av røystene i nynorskkommunane var Arbeidarpartiet desidert størst, men Senterpartiet nådde altså nesten opp i 20 prosent. Også Kristeleg Folkeparti og Venstre gjorde det noko betre i nynorskkommunane enn i landet sett under eitt. Trass i nedgangen gjorde også Framstegspartiet det noko betre i nynorskkommunane enn i resten av landet, som i 2011, men ikkje i 2007. På fylkesnivå var Høgre det største partiet i nynorskkommunane i Rogaland, Senterpartiet i Aust-Agder (berre to kommunar), Arbeidarpartiet i dei sju andre fylka med nynorskkommunar.

I 2015 røysta 35,6 prosent av veljarane på eit av dei tre historiske sentrumspartia; Miljøpartiet Dei Grøne er ikkje rekna med her. I 2011 røysta 33,2 prosent av veljarane slik, og i 2007 fekk sentrumspartia 34,6 prosent av røystene.

Legg ein partiprogramma til grunn, kan ein stort sett seie at dei tydelegaste nynorskpartia er alle unnateke Arbeidarpartiet, Høgre og Framstegspartiet. Dette skiftar noko frå kommune til kommune; av alle parti som stilte til val i Ørsta eller Volda i 2015, var det berre Volda Høgre som hadde programfesta aktiv nynorskstøtte. I det store biletet er det likevel språkpolitisk dekning for å rekne på forholdet mellom dei tre store og dei mange andre partia. I 2015 fekk «nynorskpartia» 29,8 prosent av røystene når alle felleslister og bygdelister er trekte frå. Dei tilsvarande tala for 2011 og 2007 var 24,2 og 28,3 prosent. Med visse atterhald kan det då seiast at 2015-valet var det beste lokalvalet for nynorskbrukarane på lenge.  

I heile 99 av 113 nynorskkommunar gjekk meir enn 20 prosent av veljarane til sentrumspartia i 2015. Som i 2007 røysta over 40 prosent av veljarane i 52 kommunar på eit sentrumsparti. Veksten kom altså i kommunane med 20–39 prosent sentrumsrøyster. I 26 av kommunane røysta fleirtalet på eit av sentrumspartia, mot 22 kommunar åtte år tidlegare. Det eine ytterpunktet var Gloppen kommune i Sogn og Fjordane med 71,4 prosent av røystene til sentrumspartia. Den andre ytterpunktet var Øygarden i Hordaland med 9,4 prosent, men både der og andre stader var det lokale bygdelister og felleslister som gjorde utslaget.

Rolle i kommunestyra

Kvar fjerde lokalpolitikar i Noreg var i tida fram til 2015 folkevald i ein nynorskkommune. Nær 2600 folkevalde utgjorde kommunestyra i desse kommunane. I tillegg var det om lag 200 folkevalde i dei nynorskbrukande fylkeskommunane. I alle kommunestyre og fylkestinga sat til saman 11 513 folkevalde etter kommunevalet i 2015. 

Røystetal er ei sak, verv og posisjonar noko anna. Ofte må lokalpolitiske konstellasjonar brytast ned på personnivå for å gi fullgod meining. Difor er det også relevant å analysere kor viktige nynorskkommunane er på personnivå for ulike parti. Slik dokumentasjon er utarbeidd for perioden 2011–2015. Der viser det seg at Arbeidarpartiet var det partiet som hadde svakast eigeninteresse i nynorskkommunane.

Arbeidarpartiet henta ein lågare prosentdel av røystene sine frå veljarane i nynorskkommunane enn i resten av landet, og hadde også høvesvis færre kommunestyremedlemer og ordførarar i desse kommunane. Det nest største partiet ved valet i 2011 var Høgre, som hadde ein større del av kommunestyremedlemer og ordførarar i desse kommunane enn elles i landet. Med tanke på posisjonar var nynorskkommunane viktigast for sentrumspartia og Framstegspartiet i perioden 2011–2015. Endringane i 2015 gjorde at i perioden 2015–2019 var nynorskkommunane blitt viktigare for Arbeidarpartiet.

Om artikkelen

Redigert utdrag frå Ottar Grepstad: Språkfakta 2015. Ei forteljing om språk i Noreg og verda gjennom 850 tabellar. Ørsta 2015

Den komplette utgåva av Språkfakta 2015 med tabellar er tilgjengeleg på aasentunet.no

Sjå også temasida Språkfakta interaktiv på allkunne.no

Kjelder

Kjeldeliste til Ottar Grepstad: Språkfakta 2015. Ørsta 2015, aasentunet.no

Peikarar

Ottar Grepstad: Språkfakta 2015. Ørsta 2015, kap. 6.2 med åtte tabellar med omfattande talmateriale og komplette røystetal frå nynorskkommunane, aasentunet.no

Per Magnus Finnanger Sandsmark: «Fylkespartia seier ikkje kva dei meiner om språk», publisert 9.8.2019, aasentunet.no