Politiske omgrep

Absolutisme

Anarkisme

Anschluss

Antiintellektualisme

Antisemittisme

Antisemittisme er ei nemning for rasistisk eller politisk basert jødefiendskap.

Arbeidarrørsla

Arbeidarrørsla kom etter at den industrielle revolusjonen hadde skapt ei industriarbeidarklasse. Karl Marx og Friedrich Engels la det teoretiske grunnlaget.

Arbeidarråd

Avkolonisering

Avkolonisering vil seie at koloniar vert sjølvstendige. Tida frå seint i 1940-åra til 1970-åra var høgdepunktet for avkolonisering.

Avrusting

Basepolitikk

Borgarleg

Borgfred

Bresjnev-doktrinen

Bygdelister

Bygdelister er lokale vallister som er uavhengige av dei vanlege landsdekkjande partia. Bygdelister er norsk demokrati på sitt nærmaste.

Demokrati

Om lag halvparten av menneska i verda lever i dag i eit demokrati, og Noreg vert rekna som det mest demokratiske landet i verda.

Demokratiteori

Kva er demokrati, og kva er dei viktigaste verdiane i demokratiet? Demokratiteori er eit forskingsfelt som prøver å gi svar på slike spørsmål.

Den arabiske våren

Den arabiske våren er eit samleomgrep for ei bølgje av protestar som gjekk gjennom den arabiske verda i 2011–12. I nokre land førte oppreistane til regimeskifte.

Den europeiske unionen (EU)

EU, den europeiske unionen, er eit vidfemnande økonomisk og politisk samarbeid mellom 28 europeiske land. Noreg er ikkje medlem.

Den fjerde internasjonale

Den sosialistiske internasjonalen

Direkte val

Eittkammersystem

Etnisk reinsing

Etnisk reinsing, tiltak for å fjerne eller redusere etnisk mangfald i ein stat eller eit område. Reinsinga kan utførast på fleire måtar, dei mest kjende er massedrap og tvangsfordriving.

Eurokommunisme

EVU-reforma

EØS

EØS, Det europeiske økonomiske samarbeidsområdet, er ein felles marknad for dei 27 EU-landa og dei tre EFTA-landa Noreg, Island og Liechtenstein.

Fascisme

Finansinstitusjonar

FNs klimapanel

FNs klimapanel er ein internasjonal institusjon som har til oppgåve å vurdere og samanfatte vitskapleg informasjon om klimaet på jorda. Rapportane frå klimapanelet utgjer det faglege grunnlaget som dei internasjonale klimaforhandlingane byggjer på.

Folkerøysting

Folkerøysting, val der borgarar med røysterett tek stilling til eit på førehand definert spørsmål, og eit institusjonelt uttrykk for direkte demokrati.

Forbundsstat

Fylkesordførar

Fylkesordføraren er den øvste politiske valde leiaren i ein fylkeskommune. Han eller ho er fylkeskommunen sin rettslege representant og leier møta i fylkestinget.

Globalisering

Globalisering, på engelsk globalisation, er eit uttrykk som vert brukt for å karakterisere sider av utviklinga sidan 1980-talet.

Grøne parti

Grøne parti er parti som er spesielt miljøorienterte, ofte med ein «flat» partistruktur.

Handlingsregelen

Handlingsregelen er ein regel som fastslår kor mykje av olje- og gassinntektene styresmaktene kan bruke kvart år.

Høgre (politisk omgrep)

Høgre eller høgresida, er ei tradisjonell nemning for konservative politiske parti.

Høgrepopulisme

Høgrepopulisme er det politiske tankesettet til grupper og parti som står for skarp innvandringsmotstand, elitekritikk og lite rom for mangfald. Høgrepopulistar hevdar at berre dei representerer det sanne folket. Høgrepopulismen fekk eit oppsving i fleire vestlege land i det andre tiåret på 2000-talet. Valsigeren til populisten Donald J. Trump i USA i 2016 skapte uro i heile verda.

Ideologi

Ideologi er oppskrifter på korleis ein vil at samfunnet skal vere. Somme meiner at ideologiar er eit gode, andre er skeptiske til ideologisk tenking.

Ikkje-spreiingsavtalen

Imperialisme

Innstilling

Interessegruppe

Internasjonal politikk

Internasjonal politikk er all samhandling som går føre seg over landegrensene, både mellom statar og mellom organisasjonar.

Interpellasjon

Jødeforfølgingar

Kabinettspørsmål

Karbonpris

Karbonpris er den prisen ein aktør må betale for retten til å sleppe ut klimagassar tilsvarande eitt tonn karbondioksid i atmosfæren.

Kieltraktaten

Kieltratraktaten vart underteikna i Kiel 14. januar 1814. I avtalen skulle kongen av Danmark gje Noreg til kongen av Sverige.

Kolonialisme

Kolonialisme vil seie at ein stat legg under seg område utanfor sitt eige territorium – det vi kallar koloniar.

Kommunalt sjølvstyre

I Noreg kan kommunane ta på seg dei oppgåvene dei vil, så lenge ikkje Stortinget har vedteke noko anna ved lov.

Kommunesamanslåing

Kommunesamanslåing inneber at éin eller fleire eksisterande kommunar slår seg saman til éin kommune.

Kommunisme

Konfliktlinjer

Konfliktlinjer er djupe og langvarige motsetnader i samfunnet. Dette har skapt grunnlag for idékamp og politiske parti og ligg under mange av enkeltsakene som partia er opptekne av.

Konføderasjon

Konkurranseutsetjing

Konkurranseutsetjing er å la ulike verksemder konkurrere om kven som skal levere ei teneste som det offentlege finansierer.

Konsentrasjonsleir

Konsentrasjonsleir er ei nemning på interneringsleirar, særleg brukt under Hitler-Tyskland. Nazistane drap om lag 8 millionar menneske i konsentrasjonsleirar under andre verdskrigen. Dei fleste var sigøynarar eller jødar.

Kontrarevolusjon

Korporasjon

Kriseforliket

Alliansen som Arbeidarpartiet og Bondepartiet inngjekk i 1935, vert kalla kriseforliket.

Kumulasjon (politisk)

Kumulasjon tyder at namnet på ein kandidat er teke opp att ein eller fleire gonger eller er merkt på annan måte for å gi vedkomande ekstra røyster i eit val.

Kyoto-protokollen

Kyoto-protokollen er ein folkerettsleg bindande internasjonal klimaavtale som talfestar kor store reduksjonar i klimagassutslepp landa er forplikta til å gjennomføre i avtaleperioden. Avtalen gjeld til 2020.

Legitimistar

Legitimitetsprinsipp

Leirskule

Liberalisme

Liberalisme, frå latin liber, fri, er ein politisk ideologi som prega utviklinga i Europa frå 1700-talet og framleis spelar ei vesentleg rolle.

Listeforbund

Lotter

Lønsnemnd

Manntal

Manntal, anna ord for folketeljing. Manntal er også ei liste over personar med visse rettar eller plikter.

Militarisme

Ministeransvar

Mistillitsvotum

Monarki

I Noreg er regjeringsforma etter Grunnlova paragraf 1 "indskrænket og arvelig monarkisk".

Nasjonalisme

Nasjonalisme, ideologi som set nasjonen først. Nasjonalismen kan bli brukt til å knyte folk saman i ein større fellesskap, men også til å ekskludere dei som er annleis.

Nasjonalist

Nonintervensjon

Nonintervensjon, frå latin non, ikkje, og intervenire, gripe inn, tyder å ikkje blande seg inn.

Nynazisme

Nynazisme, nemning for politiske rørsler med nazistisk preg som er oppstått etter andre verdskrigen.

Nødsarbeid

Offentleg-privat samarbeid (OPS)

OPS er ein måte å finansiere offentlege utbyggingsprosjekt på, der private aktørar får mykje ansvar. Finansieringsmodellen er omstridd.

Ordførar

Ordføraren er den politiske valde leiaren av ein kommune. Han er kommunen sin rettslege representant og leier kommunestyremøta.

Overnasjonal

Overnasjonalitet vil seie at ein internasjonal organisasjon kan gjere fleirtalsvedtak som er bindande for alle medlemslanda, også for dei som har stemt imot.

Parkinsons lov

Parlamentarisk leiar

Parlamentarisme

Parlamentarisme, styreform som gir fleirtalet i Stortinget makt over regjeringa. Dersom fleirtalet i Stortinget manglar tillit til regjeringa, må regjeringa gå.

Passiv motstand

Passiv motstand er systematisk motstand utan bruk av våpen. Motstandarane vel heller å nekte å lyde ordre eller samarbeide.

Permittering

Peter-prinsippet

Polarisering

Politiske fangar

Populisme

Ordet populisme kjem frå det latinske ordet for «folk» (populus). Populistar hevdar å tale folket si sak mot ein korrupt og røyndomsfjern elite.

Premieløn

Premierminister

Pressgruppe

Privatisering

Privatisering vil seie sal av offentleg eigedom til private eller at private overtek ei oppgåve frå staten eller kommunen. Privatisering er eit heitt politisk tema.

Proletariatets diktatur

Propaganda

Proposisjon

Realpolitikk

Reformisme

Regjeringskrise

Regjeringskrise, situasjon som oppstår når regjeringa har varsla at den går av og inga ny regjering er oppnemnd.

Representantskap

Revisjonisme

Riksdag

Rio-konferansen

FNs konferanse om miljø og utvikling, også kalla Rio-konferansen, var ein internasjonal konferanse arrangert av Dei sameinte nasjonane i 1992. Konferansen resulterte mellom anna i dokumenta Agenda 21 og FNs klimakonvensjon.

ROBEK

ROBEK er ei nemning på ei ordning der staten tek økonomisk kontroll over kommunar eller fylkeskommunar som er i økonomisk ubalanse.

Rundebordskonferanse

Røysteplikt

Sabotasje

Solidaritetsalternativet

Sosialdemokrati

Sosialisme

Sosialliberalisme

Sperregrense

Sperregrense er ei grense for kor låg oppslutnad eit politisk parti må ha med eit val for å få sete i parlamentet. I Noreg gjeld sperregrensa berre val til Stortinget, og berre fordelinga av dei 19 utjamningsmandata.

Splitt og hersk

Spørjetime

Spørjetime, eit møte som blir halde i Stortinget, som regel kvar onsdag frå kl. 13.

Statsforfatning

Statsforvalting

Statskupp

Statsminister

Statssekretær

I eit departement har statssekretæren berre statsråden over seg, og han eller ho verkar som ein fortruleg rådgivar for statsråden.

Statsselskap

Statsselskap er forretningsmessige selskap der staten har hovudinteressene og avgjerande innverknad på leiinga.

Statsvelde

Stemmerett

Stemmerett, rett til å stemme ved val av representantar til nasjonalforsamling, fylkesting og kommunestyre, forutan ved folkeavstemmingar.

Stemmerett for kvinner

Stemmerett for kvinner vart innført i Noreg i 1913. Noreg var eit av dei første landa i verda som gav kvinner stemmerett på lik linje med menn.

Stortingsforhandlingar

Stortingsforhandlingar er ein publikasjon som Stortinget gir ut som inneheld offisielle dokument frå regjeringa og Stortinget.

Stortingsval

Syndikalisme

Terrorbalanse

Terrorisme

Terrorisme kjem frå latin og inneber bruk av vald for å oppnå eit politisk mål.

Terrorist

Tidskonto

Tillitsvotum

Timokrati

Togradarsmålet

Togradarsmålet er ei internasjonal målsetjing om å avgrense den globale oppvarminga til maksimum to gradar celsius, samanlikna med før-industriell tid.

Tokammersystem

Trontale

Uravrøysting

Utjamningsmandat

Utjamningsmandat er mandat (ein stortingsplass) som etter eit val vert fordelte til dei partia som er underrepresenterte i høve til det samla røystetalet ved stortingsval. Kvart fylke har eit utjamningsmandat.

Utøvande makt

Valmanntal

For å kunne røyste ved val, må du vere oppført i valmanntalet.

Valordninga i Noreg

Med valordning meiner vi dei lovene og forskriftene som regulerer korleis personar blir valde til dei folkevalde organa Stortinget, fylkestinga og kommunestyra.

Vararepresentant

Velferdsstat

Venstre (politisk omgrep)

Venstre eller venstresida, er ei nemning for radikale og liberale politiske parti.

Verbalnote

Vippekandidat

Votering

Ytringsfridom

Ytringsfridom er fridomen for alle til å uttrykkje seg fritt og uhindra. Utan ytringsfridom er ikkje demokrati mogleg.

Dagen i dag Okt 2021

Nynorsk kulturhistorie
All verdas språk

Søk

Fønikisk -

Nynorsk skriftkultur år for år 1646—2020.