Ordhistorie

Bamako, hovudstaden i Mali, heiter Bamakɔ på bambara. Det tyder ‘krokodillerygg’ – jamfør bàma ‘krokodille’ og kɔ́ ‘rygg’.

Språkfamilie

Bambara høyrer til gruppa manding, som er ei grein av mandespråka, som igjen er ei av hovudgreinene i nigerkongo-familien. Bambara står svært nær dyula. Alle dei om lag 15 millionar menneske som snakkar mandingspråk – i Burkina Faso, Elfenbeinskysten, Guinea og Mali – skjønar kvarandre, så her har vi ein språksituasjon som liknar den skandinaviske.

Språkhistorie

Det finst ein rik munnleg litteratur på bambara, som likevel først blei skriftspråk under det franske kolonistyret frå 1895 til 1960. I motsetnad til mange andre vestafrikanske språk blei bambara aldri skrive med det arabiske alfabetet. Fram til kring 1970 hadde bambara ei rettskriving som bygde på fransk, og ein skreiv til dømes è og ò der ein no skriv ɛ og ɔ.

Språksystem

Bambara har setningsstrukturen subjekt + setningsmarkør + objekt + verb, som i dømet nedanfor, som òg viser at i ein nominalfrase kjem adjektivet etter substantivet. Hawa er eit kvinnenamn.

subjekt setningsmarkør objekt verb

Hawa yé jɛ́gɛ bèlebele sàn

‘Hawa’ perfektiv ‘fisk’ ‘stor’ ‘kjøpe’

‘Hawa kjøpte ein stor fisk.’

Perfektivmarkøren yé fortel at setninga skildrar ei avslutta handling. Hadde vi i staden hatt markøren má, som uttrykkjer negativ perfektiv, hadde vi fått setninga Hawa má jɛ́gɛ bèlebele sàn ‘Hawa kjøpte ikkje ein stor fisk’. Fleirtal blir uttrykt med ‑w [ú] på slutten av nominalfrasen:

Hawa yé jɛ́gɛw sàn. ‘Hawa kjøpte fiskar.’

Hawa yé jɛ́gɛ bèlebelew sàn. ‘Hawa kjøpte store fiskar.’

Uttale

Bambara har sju korte og sju lange vokalar, som kan vere orale eller nasale. Dei lange nasalane er sjeldne. Vokalsymbola har same verdi som i IPA.

I eldre rettskriving blei ɔ og ɛ skrivne ò og è.

Tabellen nedanfor viser konsonantsystemet. Symbola har IPA-verdi, bortsett frå r [ɾ], j [ɟ] og y [j].

Fremst i ord finn vi stavingar som byrjar med np, nt, nc, nk, nb, nd, nj, ng, nf, ns [mp, nt, ɲc, ŋk, mb, nd, ɲɟ, ŋɡ, ɱf, ns]. Ord med strukturen KVXV (X = l/n/ɲ/s) blir ofte samandregne: fúla ~ flá ‘fulani’, dúnan ~ dnán ‘utlending’, tíɲɛ ~ tyɛ́n ‘øydeleggje’ og fìsa ~ fsà ‘betre’.

Bambara er eit tonespråk, med ein høg (H, markert med ´ ) og ein låg tone (L, markert med ` ): jòlí ‘blod’, jólí ‘sår’, á ‘de’, à ‘ho’, ‘han’. Det finst òg stavingar med to tonar. LH er ganske vanleg: sǎ ‘orm’ og mǎngòró ‘mango’. HL er mindre vanleg: bî ‘om lag ti’.

Tonar blir nesten berre noterte i lærebøker og i vitskapleg litteratur, og ikkje alltid der heller. I tostavingsord er hovudmønstera HH og LH, og ord med desse mønstera har normalt berre tonemerke på den første stavinga: fúla [fúlá] ‘fulani’, jòli [ɟòlí] ‘blod’. Det same gjeld i lengre ord: súruku [súɾúkú] ‘hyene’, nàmasa [nàmàsá] ‘banan’, mìsiri [mìsíɾí] ‘moské’. Alle tonar blir noterte ved avvik frå hovudmønstera: bámànán ‘bambara’. Særnamn blir skrivne utan tonar.

Litteratur om bambara

Charles Baileul: Cours pratique de Bambara. I Sons. II Tons. III Types de Phrases. Imprimerie de la Savane, Bobo-Dioulasso 1977

Siegmund Brauner: Lehrbuch des Bambara. VEB Verlag Enzyklopädie, Leipzig 1974

Gérard Dumestre: Grammaire fondamentale du bambara. Éditons Karthala, Paris 2003

Tilrådd litteratur om språk i verda

Jean Aitchison: The Seeds of Speech. Language Origin and Evolution. Cambridge University Press, Cambridge 2000

Ron Asher og Christopher Moseley (red.): Atlas of the World's Languages. 2. utgåve. Routledge, Oxford 2007

David Crystal: The Cambridge Encyclopedia of Language. 2. utgåve. Cambridge University Press, Cambridge 2007

Östen Dahl: Språkens enhet och mångfald. Studentlitteratur, Lund 2000

Kenneth Katzner: The Languages of the World. 3. utgåve. Routledge, Oxford 2002

M. Paul Lewis (red.): Ethnologue: Languages of the World. 16. utgåve. SIL, International, Dallas 2009

Anatole V. Lyovin: An Introduction to the Languages of the World. Oxford University Press, Oxford 1997

Nicholas Ostler: Empires of the Word: A Language History of the World. HarperCollins, New York 2006