Ordhistorie

Sjofel ‘låk’, ‘simpel’, ‘tarveleg’ kjem av jiddisk shofel שפל, med om lag same tydinga. Ordet kom ikkje beinvegen til norsk frå jiddisk, men via tysk schofel og dansk sjofel. Det er opphavleg eit hebraisk ord, šɔ̄fɔ̄l שפל ‘låg av høgd, ‘låg av status’, ‘audmjuka’, ‘audmjuk’.

Agurktid ‘sommarferietid med lite stoff for avisene’ har jiddiske røter. Det er ei omsetjing av tysk Sauregurkenzeit ‘suragurktid’ – som truleg er ei forvansking av jiddisk tsores- un yakres-tsayt טיקרות־צײַ און צרות־ ‘naud- og knappleiks-tid’.

Språkfamilie

Jiddisk høyrer til den høgtyske gruppa av vestgermanske språk, som saman med nordgermansk utgjer den germanske greina av den indoeuropeiske språkfamilien.

Språkhistorie

Kring år 1000 busette jødar frå Frankrike og Sør-Europa seg i den sørlege delen av Tyskland, som dei kalla Ashkenaz נזכּשאַ. Dei byrja å tale høgtyske dialektar, skreiv dei med hebraisk skrift og lånte mange ord frå hebraisk og arameisk. På grunn av jødeforfølgingar i samband med krosstoga og svartedauden flykta mange jiddisktalande jødar til Aust-Europa, og det førte til slavisk påverknad i både ordtilfang og uttale.

Før den andre verdskrigen var jiddisk førstespråket til mellom 11 og 13 millionar askenasiske jødar, først og fremst i Aust-Europa. Eit fleirtal av dei 5–6 millionar jødane som blei drepne i den nazistiske jødeutryddinga, snakka jiddisk.

Ei rettskriving basert på det latinske alfabetet er utvikla av YIVO ייִוואָ, Yidisher Visnshaftlekher Institut אינסטיטוט װיסנשאַפֿטלעכער ייִדישער, ‘Jiddisk vitskapleg institutt’ som no held til i New York, men blei skipa i 1925 i byen Vilna ווילנאַ – då Wilno i Polen, no Vilnius i Litauen – av europeiske jødiske intellektuelle som Albert Einstein og Sigmund Freud.

Språksystem

På jiddisk blir zikh זיך – historisk same ord som tysk sich ‘seg’ – nytta som refleksivt pronomen i alle personar, slik at ‘eg vaskar meg’ og ‘du vaskar deg’ heiter ikh vash zikh זיך וואַש איך og du vashst zikh זיך וואַשסט דו. Det kjem av slavisk påverknad.

Nokre skilnader mellom jiddisk og tysk kjem fram i Lomir helfn dem man

מאַן דעם ןפֿהעל לאָמיר ‘la oss hjelpe mannen’ – jamfør tysk Lasst uns dem Mann helfen. Jiddisk har dei samandregne formene lomikh לאָמיך ‘la meg’ og lomir לאָמיר ‘la oss’. ‘Vi’ heiter mir מיר; tysk har wir. Infinitiv står ikkje sist i setninga, men framfor objektet. Den bundne artikkelen i hankjønn eintal heiter der דער i nominativ og dem דעמ i både akkusativ og dativ, medan tysk skil mellom akkusativ den og dativ dem.

Uttale

Jiddisk blir skrive med det hebraiske alfabetet, som blir lese frå høgre til venstre. Jiddisk har fem monoftongar og tre diftongar – her attgitt i hebraisk skrift og i latinsk translitterasjon:

Diftongane ey, ay, oy blir uttalte [ei, ai, oi]. Jiddisk har ikkje fremre runda vokalar lik tysk ü og ö. Til tysk süß ‘søt’ og schön ‘skjønn’ svarer jiddisk zis זיס og sheyn שיין.

Her er konsonantane:

Dei palataliserte konsonantane ty, dy, sy, ny, ly [tʲ, dʲ, sʲ, nʲ, lʲ] er skrivne utan palataliseringsmerke i den hebraiske skrifta. Merk tsh [tʃ], dzh [dʒ], sh [ʃ], zh [ʒ], kh [x] og y [j]. Ord av hebraisk opphav blir skrivne som på hebraisk og har ein uttale som ikkje følgjer reglane som elles gjeld i jiddisk.

Litteratur om jiddisk

Hans Peter Althaus: Kleines Lexikon deutscher Wörter jiddischer Herkunft. Verlag C.H. Beck, München 2006

Benjamin Blech: The Complete Idiot’s Guide to Learning Yiddish. Alpha Books, New York 2000

Joshua Fishman (ed.): Never Say Die! A Thousand Years of Yiddish in Jewish Life and Letters. Mouton Publishers, The Hague/Paris/New York 1981

Neil G. Jacobs: Yiddish. A Linguistic Introduction. Cambridge University Press, Cambridge 2009

Lily Kahn: Colloquial Yiddish. The Complete Course for Beginners. Routledge, London/New York 2012

Dovid Katz: Words on Fire. The Unfinished Story of Yiddish. Basic Books, New York 2004

Uriel Weinreich: College Yiddish. An Introduction to the Yiddish Language and to Jewish Life and Culture. 50th Anniversary Edition. Sixth Revised Edition. YIVO Institute for Jewish Research, New York 1999

Uriel Weinreich: Modern English–Yiddish Yiddish–English Dictionary. YIVO Institute for Jewish Research. Schocken Books, New York 1977

David Bridger: Der onheiber. The Beginner. Farlag Matones, Nyu-York 1947 [Opptrykk i Sverige i 2002: Printed in Sweden by Författares Bokmaskin, Stockholm, med eit ekstra hefte: Supplement till Der ónheiber. Nybörjaren. Lärobok i jiddisch för ungdomar och vuxna. Transkriberad och översatt. Svensk bearbetning: Lennart Kerbel, Peter David. Megilla-Förlaget, Bromma 2002]

Tilrådd litteratur om språk i verda

Jean Aitchison: The Seeds of Speech. Language Origin and Evolution. Cambridge University Press, Cambridge 2000

Ron Asher og Christopher Moseley (red.): Atlas of the World's Languages. 2. utgåve. Routledge, Oxford 2007

David Crystal: The Cambridge Encyclopedia of Language. 2. utgåve. Cambridge University Press, Cambridge 2007

Östen Dahl: Språkens enhet och mångfald. Studentlitteratur, Lund 2000

Kenneth Katzner: The Languages of the World. 3. utgåve. Routledge, Oxford 2002

M. Paul Lewis (red.): Ethnologue: Languages of the World. 16. utgåve. SIL, International, Dallas 2009

Anatole V. Lyovin: An Introduction to the Languages of the World. Oxford University Press, Oxford 1997

Nicholas Ostler: Empires of the Word: A Language History of the World. HarperCollins, New York 2006