Ordhistorie

Sjølv om pirahã-folket lever svært isolert frå omverda, er ikkje språket utan lånord. Det er ei allmenn oppfatning mellom språkforskarar at pirahã har lånt pronomena sine frå nheengatu, eit kreolspråk som utvikla seg – gjennom ei forenkling av tupinambá – langs austkysten av Brasil på 1500-talet, og som var det viktigaste lingua franca over heile Brasil heilt fram til 1900-talet.

Pronomena i pirahã er ti [tʃì] ‘eg’, gí [ní] eller gíxai [níʔàì] ‘du’ og hi [hì] ‘ho, han, dei’, som svarer til nheengatu xe [ʃɪ] ‘eg’, ne [nde~ne] ‘du’ og ahe [ahe] ‘ho, han, dei’. For å uttrykkje ‘vi’ og ‘de’ lagar ein på pirahã kombinasjonar av desse tre:

1 ti ‘eg’ + gíxai ‘du’ = ti gíxai ‘vi’ (talar + tilhøyrar)

2 ti ‘eg’ + hi ‘ho, han, dei’ = ti hi ‘vi’ (talar + omtalt; ikkje tilhøyrar)

3 gíxai ‘du’ + hi ‘ho, han, dei’ = gíxai hi ‘de’

Språkfamilie

Pirahã er det einaste attlevande språket i familien mura, slik at vi ikkje kan påvise slektskap mellom pirahã og noko anna språk i verda.

Barn og unge frå pirahã-gruppa. Foto: Gabriel Ivan / Mídia Ninja, Mídia NINJA på Flickr.com CC BY-NC-SA 2.0.

Språkhistorie

Ein kjenner i alt til fire språk i mura-familien: mura, pirahã, bohurá og yahahí, men alle bortsett frå pirahã er utdøydde. Etter det ein kjenner til frå innsamla ordlister, stod dei fire språka ganske nær kvarandre. Den amerikanske misjonæren og lingvisten Daniel Everett, som byrja å arbeide med pirahã i 1978, har laga ei rettskriving.

Språksystem

Slik Daniel Everett har beskrive pirahã, er det eit av dei underlegaste språka i verda, og det bryt med fleire oppfatningar om universelle drag ved menneskespråk:

1 Pirahã manglar talord.

2 Pirahã manglar fargenemningar.

3 Pirahã manglar innføydde setningar.

4 Pirahã har berre tre pronomen.

5 Pirahã har ingen ord som tyder slikt som ‘alle’, ‘kvar’ og ‘nokre’.

6 Pirahã har færre slektskapsord enn i noko anna kjent språk:

a baíxi [màíʔì] ‘mor, far, bestemor, bestefar eller annan person som ein vil uttrykkje at ein er undergitt’

b xahaigí [ʔàhàìɡí] ‘sysken eller annan person av same generasjon, eller annan pirahã, i motsetnad til utanforståande’

c hoagí [hòàgí] eller hoísaí [hòísàí] ‘son’

d kai [kàì] ‘dotter’

Uttale

Pirahã har berre elleve fonem og er truleg det språket i verda som har færrast, men nokre av fonema varierer sterkt i uttale mellom ulike posisjonar i ordet, sjå særskilt b og g nedanfor.

Språket har tre vokalar:

i varierer mellom [i], [ɪ] og [ɛ]

a [a]

o varierer mellom [u] og [o]

Vokalane er nasale etter konsonantane h [h] og x [ʔ].

Mannsspråket har åtte konsonantar og kvinnespråket sju:

b [m] fremst i ord, [ʙ] (labial vibrant) mellom i og o, elles [b]

g [n] fremst i ord, [ɡ] eller [ɺ͡ɺ̼] (lateral alveolar-lingvolabial dobbel flapp) mellom o og i, elles [ɡ]

p [p]

t [tʃ] framfor i, elles [t]

k [k]

x [ʔ]

s [ʃ] framfor i, elles [s]. Kvinner har h der menn nyttar s.

h [h]

Pirahã er eit tonespråk, med ein høg tone (merkt med ´ over vokalen) og ein låg tone (ikkje merkt), slik desse døma viser:

xaoói [ʔàòóì] ‘hud’, ‘utlending’

xáoói [ʔáòóì] ‘øyre’

xaóoi [ʔàóòì] ‘paranøttskal’

bagiái [màɡìáì] ‘ven’

bágiái [máɡìáì] ‘fiende’

Sjå video med lingvist Daniel Everett som undersøker korleis pirahã-folket ordlegg seg i mangelen på talord, og høyr dei snakke pirahã (tale på engelsk og pirahã, engelsk undertekst).

Video: «A Language without Numbers?»

Litteratur om pirahã

Daniel Everett: Don't sleep. There are Snakes. Life and Language in the Amazonian Jungle. Profile Books, London 2008

Tilrådd litteratur om språk i verda

Jean Aitchison: The Seeds of Speech. Language Origin and Evolution. Cambridge University Press, Cambridge 2000

Ron Asher og Christopher Moseley (red.): Atlas of the World's Languages. 2. utgåve. Routledge, Oxford 2007

David Crystal: The Cambridge Encyclopedia of Language. 2. utgåve. Cambridge University Press, Cambridge 2007

Östen Dahl: Språkens enhet och mångfald. Studentlitteratur, Lund 2000

Kenneth Katzner: The Languages of the World. 3. utgåve. Routledge, Oxford 2002

M. Paul Lewis (red.): Ethnologue: Languages of the World. 16. utgåve. SIL, International, Dallas 2009

Anatole V. Lyovin: An Introduction to the Languages of the World. Oxford University Press, Oxford 1997

Nicholas Ostler: Empires of the Word: A Language History of the World. HarperCollins, New York 2006