Hopp til innhold
X
Innhald

Skotsk

Eit av dei best kjende lånorda våre frå skotsk er glamour!

Ordhistorie
Fleire skotske ord har kome inn i norsk – via engelsk. Mest kjent er glamour. Skotsk glamour [ˈɡlamər] tyder 'magi', 'trolldom'. Ordet kjem via anglonormannisk gramarie 'grammatikk' frå latin grammatica, igjen av gresk grammatikḗ γραμματική. Den norske uttalen [ɡlaˈmuːr] er ei misforståing – ein trur det er fransk, og lèt det rime med amour 'kjærleik'.
Språkfamilie
Skotsk, engelsk og frisisk utgjer den anglo-frisiske undergruppa av vestgermansk, ei av tre hovudgreiner i germansk – ei grein av indoeuropeisk.
Språkhistorie
Angelsaksarar som slo seg ned i Skottland på 600-talet, kalla språket sitt Englisc 'engelsk', seinare Inglis. Soga til Inglis som skriftspråk byrja i 1376, med nasjonaleposet Brus av John Barbour. Namnet Inglis blei gradvis bytt ut med Scottis 'skotsk', tidlegare nytta om skotsk-gælisk.
Det skotske skriftmålet blei sterkt påverka av engelsk. Høgare lag byrja på 1500-talet å snakke eit skotsk-engelsk blandingsmål, og etter reformasjonen i 1560 tok engelsk skriftmål heilt over. Med den engelsk-skotske unionen i 1603 stogga nesten prentinga av bøker på skotsk, bortsett frå poesi. På 1700-talet hadde skotsk poesi ein renessanse, med diktarar som Allan Ramsay, Robert Fergusson og Robert Burns, forfattaren av «Auld Lange Syne».
Skotsk er ikkje skulespråk, og det er lite nytta i media. Det skotske parlamentet har nokre nettsider på skotsk, men ikkje meir enn på arabisk, bengali osv. Hovudspråka er engelsk og skotsk-gælisk.
Mange skottar snakkar i dag eit språk som det er vanleg å kalle skotsk, men som er standard engelsk med skotsk uttale – Scottish Standard English 'skotsk standard-engelsk' – i motsetnad til den eigentlege skotsken, ofte kalla Braid Scots [ˈbred ˈskots] 'brei skotsk'.
Språksystem
Skotsk grammatikk skil seg på fleire punkt frå engelsk. Til dømes nyttar ein bunden artikkel i tilfelle der engelsk ikkje har det, til dømes framfor vekedagane, the Wadensday [ðə ˈwa(d)nzde] 'onsdag(en)', og i ein del andre uttrykk, awa ti the kirk [əˈwɑː tɪ ðə ˈkɪrk] (engelsk off to church) 'av stad til kyrkja'.
På skotsk har modale hjelpeverb infinitiv. På engelsk seier ein ikkje «to could» 'å kunne', men på skotsk er det greitt:
A uised tae coud dae it, but no nou. [ə ˈjøːzd tɪ kud ˈdøː ət, bət ˈnoː ˈnuː]
'Eg brukte å kunne gjere det, men ikkje no.'
(Engelsk: I used to be able to do it, but not now.)
Uttale
Skotsk har ingen einskapleg ortografi. Alle skriv sin eigen dialekt. Ordet som tyder 'hovud', blir uttalt [ˈhid] og [ˈhed] og stava heid, hade, heed eller head. Ordet som tyder 'høg', blir uttalt [ˈhiç] og [ˈhɛç] og stava heich, heech eller heigh. Skotsk har tretten monoftongar og fem diftongar – her attgitt fonetisk:
 
i
y
 
u
 
 
ju
 
 
ɪ
 
 
 
 
 
 
 
 
e
ø
ə
o
əi
oi
əu
 
 
ɛ
 
 
ɔ
 
 
 
 
 
æ
 
 
 
 
 
 
 
 
a
 
ɑ
 
aɪ
 
 
 
Her er konsonantane:
 
p
 
t
tʃ
k
(ʔ) 
 
 
 
b
 
d
dʒ
ɡ
 
 
 
 
f
θ
s
ʃ
x~ç
h
 
 
 
v
ð
z
ʒ
 
 
 
 
 
m
 
n
 
ŋ
 
 
 
 
 
 
r
 
 
 
 
 
 
w ʍ
 
l
 
j
 
 
 
Skotsk har [x~ç], som ikkje finst i engelsk – jamfør skotsk dochter [ˈdoxtər] 'dotter' og nicht [nɪçt] 'natt'. Vidare har skotsk ein rulle-r [r] som aldri fell bort: dochter [ˈdoxtər] 'dotter', brither [ˈbrɪðər] 'bror' og hert [ˈhɛrt] 'hjarte'.
Tilrådd litteratur om verdas språk
Jean Aitchison: The Seeds of Speech. Language Origin and Evolution. Cambridge 2000
Ron Asher og Christopher Moseley (red.): Atlas of the World's Languages. 2. utgåva.
Routledge 2007
David Crystal: The Cambridge Encyclopedia of Language. 2. utgåva. Cambridge 2007
Östen Dahl: Språkens enhet och mångfald. Lund. 2000
Kenneth Katzner: The Languages of the World. 3. utgåva. Routledge 2002
M. Paul Lewis (red.): Ethnologue: Languages of the World. 16. utgåva. Dallas 2009
Anatole V. Lyovin: An Introduction to the Languages of the World. Oxford 1997
Nicholas Ostler: Empires of the Word: A Language History of the World. Harper 2006

Først publisert: 05.01.2012
Sist oppdatert: 14.12.2017