Svensk

Ordet kjendis er lånt frå svensk i 1968. Det blei laga i 1963, truleg av ein jemtlending. Illustrasjonsfoto som syner ungdom som stimlar saman rundt ein kjendis. Foto: Lena Dahlström (2011), Flickr.com CC BY-NC-ND 2.0.

Rolf Theil

Svensk

Rolf Theil

Foto som syner det svenske flagget, tatt i Stockholm. Foto: Kjell Eson (2009), Flickr.com CC BY-NC-ND 2.0.

Innhald

SPRÅKFAKTA

Brukarar

Nærmare 9 millionar menneske har svensk som førstespråk (morsmål). Svensk er førstespråket til om lag 80 prosent av dei litt over 10 millionar innbyggjarane i Sverige. Talet på svensktalande i Finland ligg kring 290 000. Også Estland har gamal svensk busetnad. I slutten av 1930-åra rekna om lag 15 000 personar seg som estlandssvenskar, men dei fleste flykta til Sverige under andre verdskrigen, og i dag finst det berre nokre få hundre att. I tillegg finst det ein del svensktalande elles i verda, først og fremst i Nord-Amerika.

I Gammalsvenskby i det sørlege Ukraina – på lokal svensk dialekt Galsvänskbi, ein del av landsbyen Zmijivka (Зміївка) i Kherson-fylket (Khersons'ka oblast', Херсонська область) – blei det talt estlandssvensk frå 1700-talet, men i dag er svensken nesten borte.

Formell status

Svensk er offisielt språk i Sverige og Finland. I Sverige er det hovudspråket, med finsk, meänkieli, samisk, jiddisk og romani som minoritetsspråk. I Finland er finsk og svensk jamstilte offisielle språk, og begge språka er obligatoriske skulefag. Svensk blir særleg talt på vest- og sørkysten av Finland, og det finst både ein- og tospråklege kommunar. På den delvis sjølvstyrte øygruppa Åland, som er ein del av Finland, er svensk det einaste offisielle språket.

Grunnord

Dei to landa der det bur flest svensktalande, heiter Sverige og Finland på svensk. Språket kallar dei svenska. Ein person frå Sverige heiter en svenska (hokjønn) eller en svensk (hankjønn). Ein svenskspråkleg person i Finland – en finlandssvensk(a) – taler finlandssvenska. Ein svenskspråkleg person i Estland, en estlandssvensk(a), taler estlandssvenska.

Sjå alle språka

Svensk

Rolf Theil

Svensk

SPRÅKFAKTA

Brukarar

Formell status

Grunnord

Sjå alle språka

Ordet kjendis er lånt frå svensk i 1968. Det blei laga i 1963, truleg av ein jemtlending.

Ordhistorie

Vi har lånt mange ord frå svensk, og her er nokre få døme:

allsong, alkis, bondeanger, buskis, deppa, djevla/jævla, doldis, dragspel, driks, elskling, finurleg, forbaska, funkis, gløgg (drikk), hallik, kinkig, kis /¹kiːs/ ('kar', 'fyr'), kjendis, knark, knøl, kul, kåk, livat, lussekatt, moped, område, pamp, pigg ('opplagd'), raggar, rallar, sabla ('forbaska'), sladd ('skrens' eller 'svart remse på film'), slant, snutt, spenstig, tabbe, tilverke og valvake

Dei tilsvarande svenske formene:

allsång, alkis, bondånger, buskis, deppad, djävla/jävla, doldis, dragspel, dricks, älskling, finurlig, förbaskad, funkis, glögg, hallick, kinkig, kis, kändis, knark, knöl, kul, kåk, livad/livat, lussekatt, moped, område, pamp, pigg, raggare, rallare, sabla, sladd, slant, snutt, spänstig, tabbe, tillverka og valvaka

At mange av desse lånorda høyrer til daglegspråket, viser den nære, kvardagslege kontakten vi har med «söta bror».

Kjendis – på svensk skrive kändis – lånte vi i 1960-åra. Ordet kom truleg til Noreg i 1968, og alt i 1969 finn vi det i avisa Dag og Tid: «Pressa dyrkar einsidig politiske fans og kjendisar.» Det er òg kjent i Danmark sidan 1969, i forma kendis. Kändis er laga ved at suffikset ‑is er lagt til känd ('kjend'). Ordet dukka opp i ein humorserie, populært kalla Skäggen, som gjekk i Sveriges Television i november og desember 1963. Det skal først ha blitt brukt av skodespelaren Yngve Gamlin (1926–1995), som var frå Jämtland.

Språkfamilie

Svensk er eit nordisk språk. Dei nordiske – eller nordgermanske – språka utgjer ei grein av den germanske språkgruppa, som igjen er ei grein av den indoeuropeiske språkfamilien. Dei nordiske språka blir tradisjonelt delte i austnordisk (dansk, bokmål og svensk) og vestnordisk (nynorsk, færøysk og islandsk), men på grunnlag av språkutviklinga etter vikingtida opererer ein ofte med ei alternativ inndeling mellom fastlandsnordisk eller skandinavisk (dansk, svensk, bokmål, nynorsk) og øynordisk (islandsk og færøysk).

Språkhistorie

Det er vanleg å dele historia til det svenske språket i fem hovudperiodar:

Gamalaustnordisk 800–1225

Fornsvensk 1225–1526

Nysvensk 1526–1900

Nosvensk 1900–

Nordisk skilde lag med annan germansk i dei første hundreåra etter Kristi fødsel, og det eldste nordiske språkstadiet – fram til 700-talet – kallar vi urnordisk.

Kring 800 delte urnordisk seg i gamalvestnordisk (norrønt) og gamalaustnordisk, men det var berre eit dialektskilje. I gamalaustnordisk, som går under namnet runesvensk (svensk: runsvenska) i Sverige og runedansk i Danmark, blei eldre brú ('bru') og sú ('su', 'purke') til bró og só. Likeins blei eldre bein ('bein'), leysa ('løyse') og auga ('auge') til bén, lǿsa og ǿga, gjennom ei monoftongering som byrja i Danmark på 900-talet og spreidde seg til Sverige på 1000-talet. På 1100-talet var monoftongeringa stort sett fullført.

Gamalaustnordisk delte seg i dansk og svensk mot slutten av 1100-talet. Det fornsvenske språkstadiet – frå 1225 til reformasjonen på 1500-talet – tek til med den eldste svenske boka skriven med latinske bokstavar, Västgötalagen, frå kring 1225.

Språkstadiet frå tidleg 1500-tal og fram til 1900 går under namnet nysvensk. Det som markerer overgangen til nysvensk, er bibelomsetjingane som kong Gustav Vasa (1496–1560) fekk gitt ut. Det nye testamentet kom i 1526 og heile Bibelen i 1541.

Språkstadiet etter 1900 kallar vi nosvensk (svensk nusvenska). I 1906 gjennomførte svenskane ei omfattande stavingsreform. Rettskrivinga før 1906 kan illustrerast med eit utdrag frå artikkelen «Rättstafning» i Nordisk familjebok – som kom ut i 1916, men med gamal rettskriving:

I engelska t. ex. är omkr. halfva ordförrådet oregelbundet stafvadt, och språket har så en massa ideogram i bokstäfver. Under sådana förhållanden duger vid läs- och skrifundervisning hvarken bokstafs- eller ljudmetoden ...

Slik blir same teksten med rettskrivinga frå 1906:

I engelska t. ex. är omkr. halva ordförrådet oregelbundet stavat, och språket har så en massa ideogram i bokstäver. Under sådana förhållanden duger vid läs- och skrivundervisning varken bokstavs- eller ljudmetoden ...

Språksystem

Dei svenske dialektane glid gradvis over i kvarandre, men av pedagogiske grunnar har det tradisjonelt vore vanleg å dele dei i seks hovudområde, som vist på dette kartet:

Dei svenske dialektane glid gradvis over i kvarandre, men av pedagogiske grunnar har det tradisjonelt vore vanleg å dele dei i seks hovudområde, som vist på dette kartet. Kartgrunnlag landegrenser: Kartverket CC BY 4.0. Illustrasjon: Stina Aasen Lødemel CC BY 4.0. Trykk her for å sjå kartet i større storleik eller for å laste ned.

Nedanfor er det sett opp tre språklege særtrekk som skil dei ulike dialektområda frå kvarandre, jamfør forklaringa under tabellen. Ei mørk rute tyder at området har dette særtrekket, ei kvit rute at det ikkje har det, og ei grå rute at særtrekket berre finst i delar av området.

Svensk_tabell-Språksystem-(norsk-skrivemåte)-KOMPR.png?w=600

Monoftongering. Dei gamle diftongane ei, øy og au – som i norsk eik, røyk og hauk – er blitt til e, ø og ø, som i rikssvensk ek, rök og hök.

Tjukk l. Gamal rð og l (i nokre posisjonar) er blitt til tjukk l, i ord som blå, gul og bord.

N-bortfall. På eldre nordisk enda bunden form eintal av hokjønnssubstantiv på n. Denne n-en står framleis i nokre dialektar, som i rikssvensk solen og klokkan. I andre dialektar har han falle bort og gitt til dømes sole/sola og klokka.

Situasjonen for dialektane er svært ulik i Sverige og Noreg. Sverige liknar dei fleste andre europeiske land ved at dialektane lenge hadde ein svært låg status. Det var ei utbreidd oppfatning at standardsvensk ikkje berre var ei praktisk norm, men at norma var «vakker», «danna», «fin» og «korrekt», medan dei tradisjonelle dialektane var «stygge», «udanna», «vulgære» og «feilaktige». Det store fleirtalet av svenskar snakkar i dag ei eller anna form for standardsvensk, med nokre mindre lokale særtrekk i uttalen.

Medan det norske Stortinget i 1878 vedtok at dialekten til elevane skulle leggjast til grunn for undervisninga i grunnskulen, og at læraren skulle tilpasse dialekten sin til elevane, skulle i Sverige læraren «rette» på talespråket til elevane – jamfør denne teksten frå 1932:

Särskild uppmärksamhet kräver behandlingen av störande dialektala inslag och andra egenheter i uttalet. Egendomligheter som avvika från uttalet hos de bildade på respektive orter böra redan på lågstadiet bortarbetas. (Betänkande med förslag till undervisningsplaner för rikets allmänna läroverk och de kommunala mellanskolorna. SOU 1932:31, s. 70)

I dag er haldninga til dialektar mykje meir positiv. Læreplanen seier ikkje lenger noko om korleis ein skal snakke i klasserommet, og i ein del kommunar arbeider skulen aktivt for å styrkje stillinga til dialekten og å gi elevane eit medvit om verdien som ligg i dialekten. (Sjå artikkelen til Lisa Erikson i litteraturlista.)

Video: «Nordiske språk - Svensk», video om svensk språk, laga av undervisingsressursen Nordiske språk (nordiskesprak.net).

Uttale

Tabellane nedanfor viser systema av vokal- og konsonantfonem i svenskt standarduttal – den uttalen som i boka Svenska språknämndens uttalordbok (sjå litteraturlista) definerer som «en uttalsform som kan accepteras och brukas över hela det svenska språkområdet». Lydsystemet i denne forma for svensk liknar mykje på lydsystemet i norske dialektar på den sørlege delen av Austlandet.

Den vanlegaste skrivemåten av kvart fonem er teken med i kursiv. Vokalfonema /ɛ/, /œ/, /ɛː/ og /øː/ har ein meir open uttale når dei står framfor /ʈ/, /ɖ/, /ɳ/, /ʂ/, /ɧ/, /ɭ/ eller /r/.

Vokalar

Skrivemåtane kⁱ og gⁱ i konsonanttabellen står for k og g følgde av ein trykksterk fremre vokal, skriven i, e, ä, y eller ö. Jamfør ord som köra /²çøːra/ ('køyre'), göra /²jøːra/ ('gjere') og skör /¹ɧøːr/ ('skøyr', 'skjør'). Frikativen /ɧ/ har ein ganske varierande uttale, ofte læt han som ein velar frikativ, [x], til dels med lepperunding.

Konsonantar

Nett som dei fleste norske dialektar har svenskt standarduttal to aksentar, også kalla tonelag eller tonem. På svensk blir dei mellom anna kalla akut accent / accent 1 og grav accent / accent 2. Døme på ord med akut accent er anden /¹anden/ ('anda') (bunden form eintal av and ('and')), buren /¹bʉːren/ ('bura') (bunden form fleirtal av bur ('bur')) og stegen /¹steːɡen/ ('stega') (bunden form fleirtal av steg ('steg')) – medan desse tre orda har grav accent: anden /²anden/ ('anden', 'ånda') (bunden eintal av ande ('ande', 'ånd')), buren /²bʉːren/ ('boren') (perfektum partisipp av bära ('bere')) og stegen /²steːɡen/ ('stigen') (bunden form eintal av stege ('stige')).

Svensk standarduttale er stadig blitt meir «bokstavtru», med mykje leseuttale, ved at til dømes mange konsonantar som hadde falle bort i tradisjonelle dialektar, har kome inn att i standarduttalen. I mange tradisjonelle svenske dialektar blir orda bordet, tiden og kastade uttalte /¹buːre/ (eller /¹buːɽe/), /¹tiːa/ og /²kasta/ – med andre ord om lag som i mange norske dialektar – medan standarduttalen er /¹buːɖet/ (eller /¹buːrdet/), /¹tiːden/ og /²kastade/. Men på andre punkt er svensk standarduttale mindre «bokstavtru» enn den tilsvarande norske, til dømes når svenskane uttaler stj som /ɧ/, som i stjärna /²ɧæːɳa/ ('stjerne'), medan det i Noreg er blitt stadig vanlegare å uttale stj som /stj/: /²stjæːɳe/ (stjerne), mot eldre /²ʂæːɳe/.

Meir informasjon

Maria Bolander: Funktionell svensk grammatik. Stockholm 2005

Lisa Eriksson: «'Man pratar inte dialekt med kungen i alla fall'. En presentation av ett antal studentuppsatser om dialekt samt en diskussion om fortsatt forskning inom området». i Lisa Eriksson & Gunvor Flodell: Mål i norr. Två artiklar om nutida dialektförhållanden i norra Sverige. Umeå 1998

Ian Hindcliff og Philip Holmes: Swedish. An Essential Grammar, 2. utg. London & New York 2008

Reinert Kvillerud: Bohuslänska. Språkprov och kommentar. Göteborg 1999

Bengt Pamp: Svenska dialekter. Stockholm 1978

Mikael Parkvall: Sveriges språk – vem talar vad och var? (RAPPLING 1 – Rapporter från Institutionen för lingvistik vid Stockholms universitet). Stockholm 2009

Claes Garlén: Svenska språknämndens uttalsordbok. Stockholm 2003

Elias Wessén: Svensk grammatik för norrmän. Oslo 1966

Elias Wessén: Svensk språkhistoria, 1–3. Bd. 1: Ljudlära och ordböjningslära. Bd. 2: Ordbildningslära. Bd. 3: Grundlinjer till en historisk syntax. Stockholm 1965