Innhald
Tysk
Tysk – språket som skapte Feinschmecker og Besserwisser.
Ordhistorie
Dei fleste tyske lånorda i norsk kjem frå nedertysk, men vi har òg ein god del frå standardtysk. Dei er lånte mykje seinare enn dei nedertyske lånorda. Nokre døme: feinschmecker 'gourmet', 'skjønar' frå standardtysk Feinschmecker (same tyding, eigentleg 'finsmakar'), kvarts 'hardt glasliknande mineral av silisiumoksid', frå standardtysk Quarz 'kvarts', nachspiel 'framhald av ein fest, eit møte e.l., særleg på ein annan stad', 'nattsete' frå standardtysk Nachspiel 'etterspel', 'nachspiel', besserwisser 'person som lèt andre forstå at han eller ho skjønar tinga best', 'betrevitar' frå standardtysk Besserwisser 'betrevitar', 'forståsegpåar'.
Språkfamilie
Standardtysk høyrer til dei vestgermanske språka, som er ei undergruppe av den germanske greina av indoeuropeisk. Vi skil mellom høgtyske og nedertyske dialektar, og standardtysk er høgtysk.
Byporten Brandenburger Tor i Berlin. Foto: Ronny Siegel, Flickr.com CC BY 2.0.
Språkhistorie
Kring år 600 byrja dialektane i den sørlege halvparten av det tyske språkområdet å skilje lag med dialektane i nord, ved at dei gjennomgjekk den høgtyske lydforskyvinga, som mellom anna innebar at dei gamle germanske konsonantane p, t og k blei til pf/ff/f, tz/z/ss/ß/s og ch:
|
NORSK |
NEDERTYSK |
NEDERLANDSK |
STANDARDTYSK |
|
laupe |
lopen |
lopen |
laufen |
|
plog |
Ploog |
ploeg |
Pflug |
|
pipe |
Piep |
pijp |
Pfeife |
|
ete |
eten |
eten |
essen |
|
fot |
Foot |
voet |
Fuß |
|
teikn |
Teken |
teken |
Zeichen |
|
tak |
Dack |
dak |
Tach |
Høgtysk er kjent i skrift sidan kring 750. Då Martin Luther omsette Bibelen til høgtysk i tidsromet frå 1522 til 1534, la han grunnlaget for det standardtyske skriftspråket.
Språksystem
Standardtysk har ein meir konservativ grammatikk enn andre tyske dialektar og andre vestgermanske språk, og har halde ved lag tre grammatiske kjønn (hankjønn, hokjønn og inkjekjønn) og fire kasus (nominativ, akkusativ, dativ og genitiv). Men standardtysk har eit mindre konservativt lydsystem enn dialektane i nord, sidan dei har gjennomgått den den høgtyske lydforskyvinga (sjå avsnittet «Språkhistorie»).
Uttale
Tysk har sju korte, trykksterke vokalar, skrivne med åtte ulike bokstavar:
|
|
|
|
i [ɪ] |
ü [ʏ] |
u [ʊ] |
|
|
|
|
|
|
|
e, ä [ɛ] |
ö [œ] |
o [ɔ] |
|
|
|
|
|
|
|
|
a [a] |
|
|
|
|
I tryklette stavingar finst òg e [ǝ]. Her er nokre døme på ord med dei ulike korte vokalane: Mitte [ˈmɪtǝ], müssen [ˈmʏsǝn], Mutter [ˈmʊtǝʁ], Stelle [ˈʃtɛlǝ], Wächter [ˈvɛçtǝʁ], Hölle [ˈhœlǝ], offen [ˈɔfǝn], Kamm [ˈkam]. At ein trykksterk vokal er kort, viser seg i hovudsak ved at han er følgd av to eller fleire konsonantbokstavar. Når det følgjer éin eller ingen konsonantbokstav, er vokalen lang, og det finst åtte lange vokalar. At ein vokal er lang, blir til dels òg vist ved dobling eller tillegg av e eller/og h:
|
|
|
i, ie, ieh [iː] |
ü, üh [yː] |
u, uh [uː] |
| |||
|
|
|
e, ee, eh [eː] |
ö, öh [øː] |
o, oo, oh [oː] |
| |||
|
|
|
ä, äh [ɛː] |
|
|
|
|
| |
|
|
|
|
|
a, aa, ah [aː] |
|
|
| |
Her er nokre døme på ord med dei lange vokalane: Kiel [ˈ], Bühne [ˈbyːnǝ], Mut [ˈmuːt], beten [ˈbeːtǝn], böse [ˈbøːzǝ], Ofen [ˈoːfǝn], Käse [ˈkɛːzǝ], kam [ˈkaːm]. Det finst tre diftongar, [ae, ao, ɔø], som blir skrivne ei (i nokre tilfelle ai), au og eu/äu, som i drei [ˈdʁae], Tau [ˈtao] og Scheu [ˈʃɔø].
Tysk har 21 konsonantar:
|
|
|
p [p] |
t [t] |
|
|
k [k] |
|
|
|
|
|
b [b] |
d [d] |
|
|
g [ɡ] |
|
|
|
|
|
f, v [f] |
s, ss, ß [s] |
sch [ʃ] |
ch, g [ç] |
ch [x] |
h [h] |
|
|
|
|
w [v] |
s [z] |
g, j [ʒ] |
|
|
|
|
|
|
|
m [m] |
n [n] |
|
|
ng [ŋ] |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
r [ʁ] |
|
|
|
|
|
|
l [l] |
|
j [j] |
|
|
|
Dei stemde konsonantane [b, d, ɡ, v, z, ʒ] finst ikkje i slutten av ord, og difor blir Tag 'dag' uttalt [ˈtaːk], medan Tage 'dagar' blir uttalt [ˈtaːɡə].
Sist oppdatert: 24.05.2017